Ενα περιοδικό 200 σελίδων με ύλη καμωμένη από τις ανάγκες μιας ξαφνικής ανατροπής και αφιερωμένο στον ιστορικό Φίλιππο Ηλιού, έναν άνθρωπο «που ήξερε και να βλέπει και να δείχνει» (όπως έγραψε ο Παντελής Μπουκάλας), θα κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα. Το περιοδικό είναι το «Αρχειοτάξιο», η ετήσια έκδοση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), και η ξαφνική ανατροπή ήταν ο θάνατος του Φ. Ηλιού τον περασμένο Μάρτιο. Το ΑΣΚΙ και το Αρχειοτάξιο είναι πνευματικά παιδιά του Φ. Ηλιού, και οι συνεργάτες του και μαθητές του στα ΑΣΚΙ φρόντισαν να φτιάξουν όχι ένα συνηθισμένο αφιέρωμα, αλλά έναν πολύτιμο οδηγό για ό,τι έβλεπε και ό,τι έδειχνε στη διάρκεια της ζωής του ο Ηλιού.
Πυκνό βιογραφικό
Οι γνωστοί και άγνωστοι σταθμοί της πολιτικής αλλά και της επιστημονικής ζωής του είναι παρόντες στο πυκνό βιογραφικό που προτάσσεται στο τεύχος? μαζί με τις ανέκδοτες φωτογραφίες που παραχώρησε η σύζυγός του Μαρία Ηλιού και συνοδεύουν όλα τα κείμενα, φτιάχνουν το περίγραμμα? την εικόνα του προσώπου και της εποχής του. Και ήταν πολλοί και σημαντικοί αυτοί οι σταθμοί του Φίλιππου Ηλιού.
Η ένταξή του στην ΕΠΟΝ στη διάρκεια της Κατοχής, οι διώξεις του, ο εκτοπισμός στη Μακρόνησο, οι σπουδές στη Σορβόννη, «όπου απέκτησα τρία certifi-cates: αρχαία ιστορία, νεότερη και σύγχρονη ιστορία, σύγχρονη φιλολογία», όπως σημείωνε ο ίδιος σ’ ένα ιδιόγραφο βιογραφικό σημείωμα, γραμμένο το 1986.
Η επιστροφή του στην Ελλάδα το 1964 και η φυγή πάλι προς το Παρίσι, η αντιδικτατορική του δράση, η κομματική ένταξη, η πολυσχιδής παρουσία του σε επιστημονικούς συλλόγους, σε περιοδικά τα οποία έστησε ή μετείχε αρθρογραφώντας (Ο Ερανιστής, Τα Ιστορικά, Ο Πολίτης, ΑΝΤΙ κ.ά.), το Βιβλιολογικό Εργαστήρι του ΕΛΙΑ το 1986, η ίδρυση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας το 1992 και η διαρκής πολιτική του παρουσία σε κινήματα, επιτροπές ή κομματικούς φορείς της Αριστεράς, συμπληρώνουν την πλούσια και αφιερωμένη σε πολλά ζωή του.
Η εργογραφία του Φίλιππου Ηλιού δίνει το μέτρο της συμβολής του τόσο στην επιστήμη, όσο και στον πολιτικό στοχασμό. «Υπό εκτύπωση», όπως επιγράφεται στο τέλος της εργογραφίας, είναι όσα θα έχουμε σύντομα στη διάθεσή μας: «Εργογραφία Κ. Θ. Δημαρά (1917-2004)» από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, «Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ» (εκδ. Θεμέλιο), «Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), Σύμμικτα, τ. Δ΄, «Λόγια περί μεθόδων του Κ. Θ. Δημαρά» (επιμέλεια), τη συμβολή του σε δύο διεθνείς συναντήσεις με την έκδοση των πρακτικών και τη συνοπτική καταγραφή της Ελληνικής Βιβλιογραφίας (1864-1900), σε συνεργασία με την Πόπη Πολέμη (από το Βιβλιογραφικό Εργαστήρι του ΕΛΙΑ).
Ανέκδοτα κείμενα
Τα ανέκδοτα κείμενα που ολοκληρώνουν την ύλη αυτού του συγκινημένου (όπως θα ‘λεγε ο Μανόλης Αναγνωστάκης) τεύχους είναι ένα ακόμα δείγμα των πολλών με τα οποία καταπιανόταν ο Φίλιππος Ηλιού. Ένα ανέκδοτο πολιτικό κείμενό του του 1969, που βρέθηκε στα ΑΣΚΙ, μία επιστολή του Πωλ Ελυάρ προς τη Φούλα Χατζιδάκη γραμμένη το 1946, την οποία μετέφρασε ο Φ. Ηλιού λίγες μέρες πριν πεθάνει, τρία κείμενα του Κύπριου λογοτέχνη Θεοδόση Πιερίδη με ιδιαίτερη βαρύτητα για τη μεταπολεμική αριστερή διανόηση και δύο αδημοσίευτες ομιλίες του: από το πρώτο διεθνές συνέδριο των ΑΣΚΙ το 1996, με τίτλο «Αρχειακές διαθεσιμότητες και σύγχρονη κοινωνική ιστορία», και μια ανακοίνωση για τον ιστορικό Νίκο Σβορώνο.
Την ερχόμενη Τετάρτη, 16 Ιουνίου, στις 7.30 μ.μ. στο αμφιθέατρο του ΕΙΕ (Βασ. Κωνσταντίνου 48), η παρουσίαση του 6ου τεύχους του «Αρχειοτάξιου» δεν θα μοιάζει με τις προηγούμενες. Θα είναι μια πρώτη εκδήλωση μνήμης και τιμής στον Φίλιππο Ηλιού, τον δημιουργό και των ΑΣΚΙ και του «Αρχειοτάξιου».
Ο πρόεδρος των ΑΣΚΙ Σπύρος Ασδραχάς, ο διευθυντής σύνταξης της «Αυγής» Νίκος Φίλης και οι συντελεστές του περιοδικού Δ. Δημητρόπουλος, Αννα Ματθαίου, Ιωάννα Παπαθανασίου και Πόπη Πολέμη θα μιλήσουν για τον συνεργάτη και τον δάσκαλό τους, παρουσιάζοντας τη ζωή και το έργο του.
Υπέρβαση της στρατευμένης επιστήμης
Το 1997 στη Λευκάδα, στο Συμπόσιο του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ο Φίλιππος Ηλιού μίλησε για τον προπάτορα και σύγχρονο δάσκαλο των Ελλήνων ιστορικών Νίκο Σβορώνο. Από αυτήν την αδημοσίευτη ομιλία, που απομαγνητοφωνήθηκε για το «Αρχειοτάξιο», παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα, δηλωτικά του τρόπου με τον οποίο προσέγγιζε την ιστορία και την ιστοριογραφία ο Φ. Ηλιού. Τίτλος της εισήγησης «Η υπέρβαση της στρατευμένης ιστοριογραφίας».
«Η υπέρβαση της στρατευμένης ιστοριογραφίας, στρατευμένη ιστοριογραφία, στρατευμένη τέχνη, στρατευμένη φιλοσοφία, είναι έννοιες και στάσεις ζωής που κυριάρχησαν στον αιώνα μας στα χρόνια του μεσοπολέμου αλλά και στα χρόνια που τελειώνουν περίπου στη δεκαετία του 1960, όρισαν τη ζωή και το περιεχόμενο και τους προσανατολισμούς μεγάλων κοινωνικών ομάδων. Εννοιες αντιφατικές, έννοιες επιβλητικές και τελικά έννοιες ευτελιστικές για την κανονική ιστορία και τις αποδοχές που εμπεριείχαν. Γιατί τα λέω όλα αυτά μιλώντας για τον Νίκο τον Σβορώνο. Γιατί ο Νίκος ο Σβορώνος είναι ο άνθρωπος που βρίσκεται στην καρδιά της εποχής και των ανθρώπων που ζουν με αυτόν τον τρόπο τις πνευματικές και τις ιδεολογικές στρατεύσεις, αποδέχεται το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών επιλογών που προϋποθέτουν οι στρατεύσεις αυτές και βρίσκει πάντα ένα τρόπο να διαφοροποιηθεί απ’ ό,τι είναι η επιστημονική, η ιστοριογραφική, η ιδεολογική στράτευση? έτσι, και με τρόπους που δεν έγιναν κατανοητοί ούτε στην εποχή του, πιστεύω μερικές φορές ούτε και από τον ίδιο, αλλά που τελικά οδήγησαν στις μεγάλες καθάρσεις και στις μεγάλες αποτοξινώσεις της ιστοριογραφίας, της επιστήμης και της τέχνης, στο μέτρο όπου υπηρετούνταν από ανθρώπους που είχαν κοινωνικά ιδανικά, και είταν ενταγμένοι σε αριστερά κοινωνικά κινήματα, κυρίως σε κομμουνιστικά κινήματα. (…)
»Τι συμβαίνει; Αρχίζει να διαμορφώνεται ένας πυρήνας ανθρώπων, που έχουν μια αυτόνομη ή μια επείσακτη μαρξιστική παιδεία, η οποία τους οδηγεί στην καλύτερη κατανόηση με τα εργαλεία του μαρξισμού, αλλά και τα γνωστικά εργαλεία τα εξειδικευμένα της επιστήμης τους. Στην κατανόηση των φαινομένων θεωρούν ότι αυτός είναι ο ορθός τρόπος της μαρξιστικής προσέγγισης, και αποφεύγουν με άκρα επιμέλεια να εμπλέξουν τις ιδεολογικές χρήσεις που επέβαλαν οι πολιτικές γραμμές μέσα από τις νοοτροπίες και τις διαδικασίες των στρατεύσεων και [επιτυγχάνουν] να προχωρήσουν την επιστήμη τους. Μια επιστήμη, που με τους όρους εκείνους, δεν λεγόταν αριστερή επιστήμη, λεγόταν η επιστήμη των αριστερών, που είναι κάτι διαφορετικό, και η οποία τους ανέδειξε, επειδή ήταν άνθρωποι με μεράκι και γνώσεις και χωρίς προκαταλήψεις, κάναν δουλειές, πρωτοκλασάτες θα τις λέγαμε σήμερα, που τους κατέστησαν σεβαστούς στην επιστημονική κοινότητα ανεξαρτήτως κοινωνικών και πολιτικών φρονημάτων. Δεν είναι πολλοί, είναι οι πρόδρομοι. (…) Είχαν μυαλό για να σκέφτονται, μάτια για να βλέπουν και αυτιά για να ακούνε, πράγμα που δεν είναι το συνηθισμένο φαινόμενο στη στρατευμένη σκέψη. (…) Ο Σβορώνος βρίσκεται μ’ αυτή τη μεγάλη ομάδα ανθρώπων που είπαμε…».