Πριν από έξι αιώνες, η Γαλλία υπέστη μια ταχεία πολιτισμική μετάλλαξη. Μέσα σε λίγες δεκαετίες βίωσε τη μετάβαση από τη στατική, παραδοσιακή θρησκευτική κοινωνία, στην ανήσυχη και νεωτερική κοσμική. Οπως η τέχνη κάθε εποχής παντού, έτσι και η γαλλική τέχνη της περιόδου εκείνης εκφράζει τούτη τη μεταμόρφωση.
Παλιό και καινούργιο
Τώρα είναι το θέμα μιας εξαιρετικά διαφωτιστικής έκθεσης στο Λούβρο «Παρίσι 1400. H τέχνη την εποχή του Καρόλου Στ!», από εκείνες που πέρα από ένα έργο καλαίσθητο επιτελούν κι ένα έργο παιδευτικό. H τέχνη από τη φύση της μαθαίνει, είτε το θέλει είτε όχι, όμως, οι τέχνες παλιών εποχών που αγνοούμε, διδάσκουν ακόμη περισσότερο όταν είναι σωστά παρουσιασμένες. Και η καλύτερη παρουσίαση είναι εκείνη που αποφεύγει εμφανώς να δασκαλεύει, αλλά αφήνει να φανεί η ουσία της τέχνης, την οποία παρουσιάζει, μέσα από την πνευματικότητά της. Οι καλές εκθέσεις βοηθούν να εμφανιστεί αυτή η πνευματικότητα και ανάμεσά τους συγκαταλέγεται τούτη η έκθεση του Λούβρου.
Το Παρίσι του 1400 με τους 200.000 κατοίκους ήταν, καθώς γράφει ο Σουρίν Μελικιάν στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», η πολυπληθέστερη πόλη της Ευρώπης και συνάμα το καζάνι όπου έβραζαν οι δυνάμεις εκείνες που οδήγησαν στη μετάλλαξη.
Ο βρασμός ήταν η αντίθεση, μερικές φορές ανοιχτή αντιπαλότητα, των παλιών δυνάμεων με τις καινούργιες. Παλιό σημαίνει συντήρηση του γνωστού και καινούργιο, λαχτάρα του αγνώστου. Τα δύο μπορεί να συνυπάρχουν, σαν δισταγμός είτε προς το ένα είτε προς το άλλο και μέσα στο ίδιο έργο. Σε ένα χειρόγραφο τόμο, με τα άπαντα του ποιητή και συνθέτη Γκιγιόμ ντε Μασό, οι πρώτες σελίδες είναι εικονογραφημένες από έναν παλιό καλλιτέχνη σε στυλ συμβατικό, μολονότι με κάποιο ενδιαφέρον για τις νέες ανησυχίες όπως δείχνουν οι απόπειρές του στην προοπτική, ενώ οι τελευταίες, από το χέρι ενός νέου καλλιτέχνη σαφώς προσανατολισμένου προς τις νέες αναζητήσεις και κατευθύνσεις της τέχνης, προς ένα στυλ ρεαλιστικότερο.
Ο ελαύνων ρεαλισμός διακρίνεται καθαρότερα στις προσωπογραφίες ίσως γιατί εκεί είναι ευκρινέστεροι οι απόηχοι του ρεαλισμού της ρωμαϊκής γλυπτικής. Ενα από τα αριστουργήματα της ύστερης μεσαιωνικής γλυπτικής είναι η μαρμάρινη κεφαλή της Μαρίας της Γαλλίας (1380) του Ζαν ντε Λιεζ, με ένα περίεργο μειδίαμα που κινείται μεταξύ χαμόγελου και ειρωνικού γέλιου. Ισως τούτο το μυστήριο να έσπρωξε βανδάλους να καταστρέψουν στην Επανάσταση του 1789 το μαρμάρινο σώμα πάνω στο οποίο ήταν στημένη η κεφαλή. H νεωτερικότητα της εποχής εμφανίζεται και σε αντικείμενα λατρείας. Την Πρωτοχρονιά του 1405 η βασίλισσα Ιζαμπώ της Βαυαρίας δώρησε στο σύζυγό της Κάρολο Στ΄, άρρωστο από άνοια, έναν χρυσό βωμό με την Παναγία ενθρονισμένη κρατώντας το Θείο Βρέφος. Στα πόδια της προσεύχεται ο Κάρολος γονατιστός, απέναντι από έναν ιππότη. O ρεαλισμός της άνοιας φαίνεται στο πρόσωπό του.
Ανολοκλήρωτη εικόνα
Ομως, έργα όπως αυτό ή θραύσματα, σαν τον «Αγιο Ιωάννη γονατιστό μπροστά στον άγγελο», μέρος κάποτε της «Αποκάλυψης» του Λουί ντ’ Ανζού, γλυπτικά μέλη ή αρχιτεκτονικά στολίδια, μόνο μια ιδέα μπορούν να μεταφέρουν της εκφραστικής επανάστασης που σημειώθηκε στο Παρίσι των αρχών του 15ου αιώνα. Οσα έχουν εναπομείνει άρτια, δεν είναι αρκετά για να μεταδώσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα.