Ελένα Κουτριάνου: «Με άξονα το φως – H διαμόρφωση και η κρυστάλλωση της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη». Εκδόσεις Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2003, σελ. 613.
Ενας πολυσήμαντος και πολυσέλιδος τόμος κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Ιδρύματος Ελένης και Κώστα Ουράνη, που έχει τίτλο «Με άξονα το φως – H διαμόρφωση και η κρυστάλλωση της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη». Συγγραφέας του τόμου είναι η νέα πανεπιστημιακός Ελένα Κουτριάνου, και το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου είναι από τη διδακτατορική της διατριβή που έκανε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης με την υποστήριξη του Peter Μackridge.
Από την πρώτη στιγμή, η συγγραφέας του τόμου ανοίγει τα χαρτιά της. O παρών τόμος δεν φιλοδοξεί, γράφει, να προσφέρει μιαν ερμηνεία της ποίησής του, αλλά ορισμένα από τα κλειδιά για τη δημιουργική ανάγνωσή της. «Στόχος μου είναι η συστηματική εξέταση των δοκιμίων, της ποίησης και του εικαστικού έργου του, προκειμένου να διερευνήσω τις εσωτερικές λειτουργίες που ενεργοποιούν την ποιητική του, εστιάζοντας στη διακειμενική διασταύρωσή της με τη μοντέρνα ποιητική και, κυρίως, με την υπερρεαλιστική θεωρία και πράξη», επισημαίνει. Και στις πλούσιες και εξαιρετικά χρήσιμες σημειώσεις που καταχωρίζει στο τέλος του βιβλίου, εξηγεί πως για την εκπόνηση του έργου της χρησιμοποίησε τη συγκριτική μεθοδολογία, για να φωτιστεί το έργο του Ελύτη «σε συνάρτηση με το θεωρητικό, λογοτεχνικό και εικαστικό έργο των υπερρεαλιστών και άλλων Ευρωπαίων ποιητών και καλλιτεχνών». Και αυτό ακριβώς κάνει η συγγραφέας με άκρα επιστημονική σοβαρότητα και σχολαστική ακρίβεια. Σημαντική είναι, επίσης, η εργογραφία του ποιητή που παραθέτει στο τέλος του βιβλίου, στοιχεία και πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του, που προϋποθέτουν μεγάλο μόχθο και έρευνα.
Συμβαίνει να είμαι μελετήτρια της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη και, διαβάζοντας τον παρόντα τόμο, βρίσκω τη διαφορά προσέγγισης. Οταν έγραφα το βιβλίο μου «Οδυσσέας Ελύτης – Ενα όραμα του κόσμου», ένα βιβλίο που το έγραψα με τη δική του βοήθεια και ύστερα από αμέτρητες επικοινωνίες και συναντήσεις, εκείνο που με ενδιέφερε ήταν το ίδιο το ποιητικό του όραμα, η τελετουργία του λόγου του, τη στιγμή που ανασύρει τα σύμβολα της ψυχής για να παρέμβει στο είναι και στο γίγνεσθαι του κόσμου. Αλλωστε, από μιαν άποψη, αυτό είναι ποίηση: μια τελετουργία του λόγου που ενεργοποιεί τα βαθιά πεδία της ψυχής όπου λειτουργούν τα σύμβολα σε μια αντιστοιχία υπερρεαλιστική με τον εξωτερικό κόσμο. O ίδιος είχε πει ότι η ποίηση μεταποιεί το νοείν και το είναι του κόσμου. Και, θυμούμαι, όταν του πήγαινα τα κεφάλαια για να τα διαβάσει, πολλές φορές μού είπε: «Ορισμένες στιγμές είναι σαν να συμπληρώνεις το ποιητικό μου όραμα». Και όμως, εκείνη ήταν μια άλλη προσέγγιση. Εχοντας στα χέρια μου αυτόν τον καθαρά επιστημονικό τόμο, είναι σαν να προσεγγίζω από την αρχή την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη από άλλους δρόμους. Τόσο τεκμηριωμένη είναι η κάθε άποψη, τόσο στιβαρά τοποθετημένη σε ένα συγκριτικό σύμπαν όπου τάσσονται όλες οι ερμηνείες και τα λογοτεχνικά ρεύματα, τα ποιητικά μανιφέστα, οι πρωτοπόροι του υπερρεαλισμού, έτσι που αισθάνομαι πως η ανθρώπινη πλευρά του ποιητή, η οδύνη του πνεύματος τη στιγμή που τον βασάνιζε ίσως κάποια λέξη ή κάποιος στίχος (και ξέρουμε πως και το φως ακόμη της ποίησης είναι καρπός οδύνης), να έρχονται σε δεύτερη μοίρα, να απομυθοποιούνται. Ομως, αυτό ακριβώς ήθελε η συγγραφέας, για να μπορέσει, όπως γράφει, να δει το έργο του με την επιστημονική ματιά, αυτή της συγκριτικής μεθοδολογίας. Επρεπε να το αποδομήσει για να βρει τα «κλειδιά» της δημιουργίας του, πράγμα που δεν θα κάνει ο ποιητής ή ο απλός αναγνώστης, γιατί το μόνο για το οποίο ενδιαφέρεται αυτός είναι να βρει τα «κλειδιά» που ανοίγουν το μυστήριο της ποίησής του και να ζήσει τη συγκίνηση που του προσφέρει, να συμμετέχει, όσο μπορεί στο γίγνεσθαι της ποίησης, στην οδύνη της γέννησής της. Αλλωστε, η Ελένα Κουτριάνου είναι σαφής και στην περίπτωση αυτή. «O σκοπός μου», γράφει, «είναι διττός: καταρχάς η μεθοδική προσέγγιση και απομυθοποίηση του έργου του, απαραίτητη για την απελευθέρωση της αισθητικής ενέργειας που εμπερικλείει και, παράλληλα, η ανάδειξη της οργανικής σύνδεσής του με τον υπερρεαλισμό».
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, που έχει τίτλο «O λυρικός ορίζοντας του δεκάτου ενάτου και του εικοστού αιώνα» η συγγραφέας αναφέρεται στις «ρομαντικές και μοντερνιστικές αντιλήψεις για την πραγματικότητα» και στο ρομαντικό ιδεώδες, όπως αυτό εκφράστηκε από τον Σολωμό, τον Κάλβο και τον Holderlin. Προχωράει στους ποιητές της «νέας πραγματικότητας», όπως την ονομάζει, που είναι ο Jouve, ο Lorca, ο Ungaretti, ο Reverdy. Στη συνέχεια μιλάει για τις μεταφράσεις που έκανε ο Ελύτης, με στοιχεία άκρως πολύτιμα, όχι μόνο για τον μελετητή, αλλά και για τον κοινό αναγνώστη. Πριν εκφράσει μια άποψή της η Ελένα Κουτριάνου κατορθώνει, πολύμοχθα δίχως άλλο, να συγκεντρώσει όλες τις υπάρχουσες πληροφορίες γύρω από το αντικείμενο που εξετάζει. Ετσι που, διαβάζοντας κανείς τον τόμο αυτόν για την ποίηση του Ελύτη, γνωρίζει όλα τα ποιητικά ρεύματα, το ποιητικό γίγνεσθαι της εκάστοτε στιγμής. Περνά στην ηθική του Παλαμά, στην αισθαντικότητα του Σικελιανού, στην ποιητική του Καβάφη, του Καρυωτάκη, του Σεφέρη, στην ελληνική ευρωπαϊκή τέχνη, για να πει ότι ο Ελύτης «αναγνώρισε στην Ευρώπη, με κέντρο το Παρίσι, τα πρότυπα για τις αισθητικές επιδιώξεις του».
Στο δεύτερο κεφάλαιο μελετά τον υπερρεαλισμό ως «ουσιαστική ώθηση», αναλύει το φαινόμενο της αυτόματης γραφής και φτάνει στην άποψη ότι ο Ελύτης έφτασε σε ένα προσωπικό είδος ποιητικού υπερρεαλισμού, πράγμα που πίστευε και ο ίδιος, όπως θυμούμαι από τις συζητήσεις που είχα μαζί του. Πρέπει να πούμε, όμως, ότι η Κουτριάνου έφτασε στο συμπέρασμα αυτό ύστερα από ενδελεχή μελέτη και γνώση όλων των συντελεστών και παραμέτρων του τεράστιου αυτού κεφαλαίου της ποίησης που ήταν ο υπερρεαλισμός. Στο δεύτερο μέρος η συγγραφέας μελετά τη σύνδεση της τέχνης με την ποίηση. Και μιλάει για όλες αυτές τις οσμώσεις που έγιναν στον ευρωπαϊκό χώρο και σε μια άμεση πάντα σχέση με την ποίηση του Ελύτη, με την «ηλιακή μεταφυσική» της ποίησής του.
Στα επόμενα κεφάλαια η συγγραφέας μιλάει για την ποίηση και το ποίημα ως «αναλυτική μονάδα», αλλά και ως «ιδανική» και προχωρώντας με τη διαλεκτική πάντα της συγκριτικής σκέψης, μιλάει για τον Bachelard και την προβολική ποίηση, για το «ηλιακό σύστημα» που επινοεί ο Ελύτης στο δοκίμιό του για τον Ρωμανό τον Μελωδό και για τη λειτουργία της ποιητικής φαντασίας που εικάζεται από το δοκίμιό του για τον Ανδρέα Κάλβο.
Ακολουθούν τα κεφάλαια: «H επωδική λειτουργία των λέξεων» και «H ποιητική εικόνα», όπου εξετάζονται ο τρόπος χρησιμοποίησης των λέξεων από τον ποιητή, αλλά και η διαφάνεια, καθώς και η εικαστική της εικόνας. Και το βιβλίο τελειώνει με το κεφάλαιο «H πρακτική της ποίησης και οι εικαστικές τέχνες», όπου μιλάει για το ζωγραφικό μέρος του έργου του. «Οι αισθητικές της ζωγραφικής με βοήθησαν στη σύνθεση των ποιημάτων και στην ολοκλήρωση μορφών με εικόνες που η μία συναρμόζεται με την άλλη, ακριβώς όπως συνέβη στο φαινόμενο της μοντέρνας ζωγραφικής», είπε ο ίδιος ο Ελύτης.
Πιστεύω πως ο τόμος «Με άξονα το φως – H διαμόρφωση και η κρυστάλλωση της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη» αποτελεί μιαν εξαιρετικά πολύτιμη και σημαντική προσφορά όχι μόνο για την ίδια τη βιβλιογραφία του ποιητή, αλλά και για την ελληνική γραμματεία γενικότερα. Ενα έργο άξιο, πολυδιάστατο, που γράφτηκε με επιστημονική σοβαρότητα και γνώση, αλλά και με μεγάλο μόχθο.