Ελλη Λαμπρίδη
Εισαγωγή στη Φιλοσοφία
Νέα έκδοση συμπληρωμένη
εκδ. Ακαδημία Αθηνών
Με πρόλογο του ακαδημαϊκού Κ. Δεσποτόπουλου, που γνώρισε τη συγγραφέα στη δεκαετία του ’40, κυκλοφόρησε πρόσφατα εκδοτικώς άρτιο το έργο «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία» της Ελλης Λαμπρίδη (1898 – 1970), μιας γυναίκας που διακόνησε με συνέπεια και πνευματική ρώμη τη φιλοσοφία και τα ελληνικά Γράμματα σε καιρούς χαλεπούς. Με το πολυσχιδές συγγραφικό έργο και την εκπαιδευτικο-πνευματική της δράση, η Λαμπρίδη αναδείχθηκε σε σημαντική πνευματική προσωπικότητα. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, όπου εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή με θέμα τις γνωσιοθεωρητικές αρχές της αριστοτελικής φιλοσοφίας.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου υπηρέτησε στην εκπαίδευση, σε σχολεία και διδασκαλεία της χώρας, ενώ συμμετείχε ενεργά στην πνευματική ζωή της Αθήνας με διαλέξεις και αρθρογραφία, όντας παράλληλα δραστήριο μέλος της ομάδας του αειμνήστου καθηγητή Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου, ο οποίος ερμήνευε φροντιστηριακά τον Πλάτωνα. Συνεργάστηκε με περιοδικά της εποχής και εμπλούτισε με τις μεταφράσεις της τη νεοελληνική βιβλιογραφία, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει η μετάφραση του έργου του Πωλ Βαλερύ «Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων» (πρόλογος Α. Σικελιανός). Η σχολιασμένη τετράτομη μετάφραση του Θουκυδίδη και η μετάφραση του πλατωνικού «Μένωνα» είναι επαρκείς και χρηστικές ακόμα και σήμερα.
Ανέκδοτο υλικό
Ενα μέρος (α΄ τεύχος) της «Εισαγωγής» κυκλοφόρησε το 1956 κι έτυχε ευμενούς κριτικής. Η παρούσα νέα έκδοση με την φροντίδα του δρος Λ. Μπενάκη, πρώην Διευθυντού του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών συνοδεύεται από ανέκδοτο υλικό αποκείμενο στην ομώνυμη βιβλιοθήκη, που ιδρύθηκε σύμφωνα με σχετική επιθυμία της που εξέφρασε στη διαθήκη της. Μια «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία», όπως επισημαίνει η συγγραφέας, δεν συμπίπτει με την ιστορία της Φιλοσοφίας – χρέος της είναι, πέρα και πάνω από τα ιστορικά συστήματα και τις αντιθέσεις τους, να κατατοπίσει τον απλό αναγνώστη (κυρίως τον νέο) για τους σκοπούς, το αντικείμενο, τις μεθόδους, τους κλάδους και τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας. Το έργο αυτό αφ’ ενός μεν συνιστά οδηγό προσανατολισμού στην ευρύτητα του φιλοσοφικού γεγονότος, αφ’ ετέρου δε ένα μεθοδολογικό καταστατικό χάρτη. Οι αρχές του οιστρηλατούν τον άνθρωπο προς τον φιλοσοφικό στοχασμό, που είναι η ανικανοποίητη «απορία», η ανειρήνευτη «αναζήτηση», και η ασυμβίβαστη «κριτική εξέταση». Ο «ενεργητικός και ιχνηλάτης έρως, ο αγώνας για την κατάκτηση της γνώσης» είναι που κρατούν το ανθρώπινο πνεύμα έξω από την παθητική φιλαρέσκεια. Βασική θέση της συγγραφέως είναι πως «η φιλοσοφία από φυσικού της είναι ριζοσπαστική και εικονοκλαστική και δίκαια τη φοβούνται όλων των ειδών οι δογματισμοί».
Αντικείμενο της φιλοσοφίας, αυτής της καθολικής και ενοποιητικής επιστήμης, είναι «οτιδήποτε γίνεται αντικείμενο της συνείδησης», ήτοι ο φυσικός ο πνευματικός κόσμος, ο κόσμος των αξιών και η ιστορία. Η σχέση της φιλοσοφίας με την επιστήμη όπως διαμορφώθηκε στα νεότερα χρόνια δεν αναλύεται με τρόπο ακαδημαϊκό, αλλά συζητιέται σε διάλογο με τον αναγνώστη, για να καταλήξει σ’ αυτό που υποστήριξε αργότερα ο A. Ayer: «Αν αληθεύει ότι η επιστήμη είναι τυφλή χωρίς τη φιλοσοφία, αληθεύει και ότι η φιλοσοφία είναι σχεδόν κενή χωρίς την επιστήμη».
Κάθε «θεωρία» ερμηνεύεται ιστορικογενετικά και προσδιορίζονται οι συνθήκες που τη διατηρούν σε ισχύ. Σε καμιά περίπτωση ο φιλόσοφος δεν επιλέγει το «δρόμο της φυγής» – καθήκον του είναι να ακολουθεί το δρόμο της ζωής «με εντατική και πολύπλευρη ανάμιξη στην τρέχουσα ζωή και με παρακολούθησή της σ’ όλες της τις εκδηλώσεις». Η ανάλυση του περιεχομένου των φιλοσοφικών κλάδων (σσ. 55 – 95) πληροφορεί τον αμύητο και γοητεύει τον προβληματισμένο.
Εναργής ανάλυση
Ειδικά «τα μεταφυσικά προβλήματα είναι αναπόφευκτα για τον στοχασμό κι αποτελούν ανθρώπινο χρέος». Η σαφής και εναργής ανάλυση των μεταφυσικών συστημάτων στην ιστορική τους διάσταση, τόσο του μονισμού (ιδεαλισμός – υλισμός) από τον Πλάτωνα έως τον Σπινόζα και τον Δημόκριτο στους νεότερους αντίστοιχα όσο και του δυϊσμού του Καρτεσίου είναι θεμελιωμένη στα κείμενα και είναι κατανοητή και ενδιαφέρουσα. Η συνεξέταση του ηρακλείτειου γίγνεσθαι με τον ιστορικό ιδεαλισμό του Hegel αποδεικνύει τη συστηματική μελέτη και έρευνα της συγγραφέως, ενώ η κριτικο-αναλυτική παρουσίαση της «ψυχανάλυσης», του «υπαρξισμού» και του «μαρξισμού» επιβεβαιώνει το ενδιαφέρον της για τα νεότερα φιλοσοφικά ρεύματα. Η επεξεργασμένη μορφή και η χωρίς ακρότητες γλώσσα κάνει το βιβλίο ελκυστικό σε κάθε αναγνώστη και δεν αγγίζει μόνο τον ειδικό. Αν και η συγγραφέας δεν υπήρξε ακαδημαϊκός, θίγει θέματα με τρόπο ακαδημαϊκό, που τα αναλύει διεξοδικά. Το έργο διδάσκει όχι μόνο με την ιδεολογική του διαύγεια και αλλά και με τον πηγαίο στοχασμό της συγγραφέως, αποτέλεσμα γενναίας αναμέτρησης με την ιστορία της φιλοσοφίας. Δεν είναι ασυνήθιστο παλαιά έργα να είναι πιό φρέσκα από τα νέα. Η παράθεση εργογραφίας βοηθάει τον αναγνώστη να ανιχνεύσει την πνευματική ταυτότητά της συγγραφέως.
* O Ι. Γ. Δελλής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας, κοσμήτωρ της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών.