Η Μπλε Πολυκατοικία δεν είναι πλέον… μπλε. Ενα λερωμένο θαλασσί, μια γκριζοσιέλ θαμπή απόχρωση καλύπτει το αρχικό ζωηρό βαθύ μπλε του κοβαλτίου, χάρη στο οποίο έγινε διάσημη πριν από 73 χρόνια. Η Μπλε Πολυκατοικία αναγράφεται δικαιωματικά με κεφαλαία τα αρχικά της γράμματα, αφού είναι ένα κτίριο που ανήκει στην ιστορία της πόλης προερχόμενο μέσα από ένα βαθύ συναισθηματικό κανάλι που αναβλύζει από τον μεσοπόλεμο. Ναυαρχίδα των μοντέρνων πολυκατοικιών που άρχισαν να χτίζονται στην Αθήνα με ολοένα και μεγαλύτερη πυκνότητα από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 και μετά, η Μπλε Πολυκατοικία, χτισμένη στη γωνία των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους στα Εξάρχεια, υπήρξε ένα από τα πιο εντυπωσιακά, πιο τολμηρά και πιο μοντέρνα κτίρια κατοικιών που χτίστηκαν στην Ελλάδα πριν από το 1940.
Η «μονογραφία» του κτιρίου
Εργο του στυλίστα αρχιτέκτονα Κυριακούλη (Κούλη) Παναγιωτάκου (1902 – 1982), η Μπλε Πολυκατοικία οφείλει το αρχικό χρώμα της και την ονομασία της στον ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά (1892 – 1957), του οποίου οι μελέτες στη λαϊκή αρχιτεκτονική και τη μεταβυζαντινή αγιογραφία εξέβαλλαν με ένα τρόπο πραγματικά επαναστατικό στην μπλε πρόσοψη του αθηναϊκού μοντερνισμού. Η «Μπλε Πολυκατοικία» έγινε με τα χρόνια λαϊκός θρύλος, όχι μόνο γιατί αγαπήθηκε με πάθος από τους πολλούς ενοίκους της όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και γιατί θυμίζει μια ηρωική πρωτοπορία που κονιορτοποίησε η μετέπειτα τραγική δεκαετία του ’40. Η «μονογραφία» της Μπλε Πολυκατοικίας, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Libro, με φωτογραφίες του Γιώργη Γερόλυμπου, είναι μια καλοδεχούμενη προσθήκη στη βιβλιογραφία για τον ελληνικό μοντερνισμό, αλλά και μια οφειλή εκ μέρους της ερευνήτριας της ελληνικής αρχιτεκτονικής και καθηγήτριας στο Πολυτεχνείο Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη. Ο Κούλης Παναγιωτάκος υπήρξε θείος της και η Μπλε Πολυκατοικία, κρεμασμένη στο γραφείο του, ήταν το πιο αναγνωρισμένο έργο του.
«Η ιδέα για το βιβλίο ξεκίνησε βλέποντας αντίστοιχες προσιτές εκδόσεις στη Γαλλία, για κτίρια που έχουν κάποια σημασία, όπως, π.χ., για τη Villa Savoie του Λε Κορμπιζιέ», εξηγεί η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Στην Ελλάδα η αγορά είναι μικρή και τα περισσότερα καλά βιβλία αρχιτεκτονικής ακριβά. Σκέφτηκα μια σειρά με μικρές μονογραφίες κτιρίων-κλειδιά, που θα ήταν ελκυστικά τόσο στους αρχιτέκτονες όσο και στο γενικό κοινό. Η αρχή γίνεται με την Μπλε Πολυκατοικία και για τη συνέχεια σκέφτομαι την Πλατεία Κολωνακίου σε όλες τις ιστορικές φάσεις της, το Χίλτον, το Ιλίου Μέλαθρον, το Βυζαντινό Μουσείο, τα νέα κτίρια του Μπότα κ.ά.».
Επανάσταση
Η Μπλε Πολυκατοικία είναι το άνοιγμα της σειράς προς τον ελληνικό μοντερνισμό και στον κόσμο των δημιουργών του. Συμβολικά, ο Κούλης Παναγιωτάκος γίνεται με το έργο αυτό πρωτοπόρος, καθώς προτείνει όχι μόνο τη νέα μεσοαστική κατοικία, αλλά και μια ολική αναδιοργάνωση του νοικοκυριού. Σχεδιάζει τα πάντα. Εως το πιο μικρό συρτάρι ή ντουλάπι για την οργάνωση του σπιτιού. Ας μη ξεχνάμε ότι στις αρχές της δεκαετίας του ’30 η οικιακή οικονομία άλλαζε με ταχείς ρυθμούς, καθώς η τεχνολογία απλοποιούσε τις δουλειές του σπιτιού. «Ηταν σχολαστικός ώς την τελευταία λεπτομέρεια», λέει η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Ο Παναγιωτάκος είχε στον νου του τη βολή της νοικοκυράς της εποχής. Ηταν όλα τακτικά και της τα είχε όλα άψογα!».
Πρόκειται στην ουσία για δύο πολυκατοικίες που συγκοινωνούν με κοινούς φωταγωγούς. Στην ταράτσα, με την εκπληκτική θέα προς τον Λυκαβηττό και τον Λόφο του Στρέφη, ο Κούλης Παναγιωτάκος είχε σκεφτεί να δημιουργήσει πισίνα, που τελικά δεν έγινε, αλλά αν σκεφτεί κανείς την Αθήνα του 1933 η ιδέα ήταν επαναστατική, κυρίως σε ό,τι μπορούσε αυτό να ερμηνευτεί ως τρόπος ζωής. Ο Παναγιωτάκος, γεννημένος στην Αθήνα ενός σχεδόν αμιγούς νεοκλασικού ύφους, είχε αποδεχθεί τη φιλοσοφία του Λε Κορμπιζιέ για την αναδιοργάνωση των κουρασμένων πόλεων και είχε ενστερνιστεί, όπως πολλοί της γενιάς του, τη ριζοσπαστικότητα της νέας αρχιτεκτονικής. Ο Λε Κορμπιζιέ επισκεπτόμενος την Αθήνα είχε δει το κτίριο λίγο πριν αποπερατωθεί και είχε γράψει στην είσοδό του: «C’ est tres beau» («είναι πολύ ωραίο»).
«Μπουνιά στον ιστό»
Μια φωτογραφία αρχείου, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, μας δείχνει την Μπλε Πολυκατοικία την εποχή που χτίστηκε. Ο όγκος της είναι σχεδόν συνθλιπτικός. Μονώροφα και διώροφα τα σπίτια ολόγυρα, μεσοαστικά νεοκλασικά ή λιτά ισόγεια κτίσματα. Ηταν φανερό ότι η Μπλε Πολυκατοικία γινόταν φορέας ενός νέου λεξιλογίου που δεν είχε μονάχα αρχιτεκτονικές αντηχήσεις.
«Εχω την αίσθηση ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν ήξεραν τι θα πει ένταξη στο περιβάλλον», λέει μισο-αστεία, μισο-σοβαρά η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Η Μπλε Πολυκατοικία ήταν μια μπουνιά στον ιστό της πόλης. Αλλά οι άνθρωποι εκείνοι είχαν το σθένος και την πίστη ότι αυτό που έκαναν ήταν καλό. Είχαν ιδανικά». Ηταν μια εποχή με άλλες ιεραρχήσεις. Στον μεσοπόλεμο, οι αστικές πολυκατοικίες ανήκαν συνήθως σε έναν οικοπεδούχο ή έναν επιχειρηματία και συνήθως έπαιρναν το όνομα του ιδιοκτήτη τους. Η Μπλε Πολυκατοικία ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Αντωνόπουλου. «Αξίζει να σταθούμε στην επιλογή του επιχειρηματία Αντωνόπουλου, που είχε το θάρρος να αναθέσει σε δύο νεαρούς άνδρες, τον Παναγιωτάκο και τον Παπαλουκά, ένα μεγάλο έργο». Είχαν το δικαίωμα λίγο-πολύ να κάνουν ό,τι θέλουν. «Ούτε ο αρχιτέκτονας φοβήθηκε να πει στον ζωγράφο «έλα τώρα να βάψεις εσύ το έργο μου»».
Το αρχικό μπλε
Ο Παπαλουκάς δίνει στο νέο κτίριο ένα βαθύ μπλε χρώμα. Ενδεχομένως να τραβούσε πολύ ζέστη το καλοκαίρι και κανείς δεν θυμάται πότε άρχισε να σκεπάζεται από νεότερα στρώματα μπογιάς, που άρχισαν να το κάνουν ολοένα και πιο ανοιχτό. Η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη δεν το θυμάται ποτέ με το πρωτότυπο χρώμα του. Ενας από τους τωρινούς ενοίκους, όμως, ο αρχιτέκτονας Νίκος Μοίρας εντόπισε το αρχικό χρώμα κάτω από ξεφλουδισμένο σοβά. Είναι ένα μπλε που αιφνιδιάζει, βαθύ, στέρεο, αναγεννησιακό. Ο Γιώργης Γερόλυμπος φωτογράφησε αυτό το σπάραγμα αρχικού χρώματος και το συμπεριέλαβε στη θαυμάσια φωτογραφική αποτύπωση που δένει στο βιβλίο το κείμενο της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη. Ο Γερόλυμπος, φωτογράφος με πτυχίο αρχιτέκτονα, έχει αποκτήσει ειδίκευση στην παραγωγή αρχιτεκτονικών βιβλίων, δραστηριότητα παράλληλη με τη δική του ανεξάρτητη, δημιουργική φωτογραφία.
Ο Κούλης Παναγιωτάκος και η γενιά του ’30
Μέσα από αυτές τις σύγχρονες οπτικές, η Μπλε Πολυκατοικία αναδύεται και πάλι σαν ένα κτίριο-φετίχ. Μεγάλη στιγμή δημιουργίας για τον Κούλη Παναγιωτάκο, που στη δεκαετία του 1930 χτίζει σειρά αξιόλογων κτιρίων, όπως το σχολείο στη Λιοσίων και στη Σπάρτη, την οικία Σπουργίτη στου Φιλοπάππου, την πολυκατοικία στην οδό Σωκράτους και Σατωβριάνδου (όπου διέμενε σε ένα χώρο με έπιπλα σχεδιασμένα από τον ίδιο). «Ηταν ο πρώτος ξάδελφος της μητέρας μου, αλλά είχαμε πολύ στενή σχέση μαζί του», θυμάται η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Αν υπήρχαν δύο άνθρωποι που με μύησαν στην αρχιτεκτονική, αυτοί ήταν ο Κούλης Παναγιωτάκος και ο επίσης αρχιτέκτων Αχιλλέας Σπανός». Ολο το αρχείο του Κούλη Παναγιωτάκου βρίσκεται πλέον κατατεθειμένο στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία διευθύνει η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Συχνά αναλογίζομαι τι συνέβη στη γενιά του ’30», λέει. «Είναι ένα μεγάλο ερώτημα γιατί η υψηλής ποιότητας παραγωγή της δεν συνεχίστηκε μετά τον πόλεμο. Ηταν σαν ένα γκέιζερ που ξαναρουφήχτηκε».
Η Μπλε Πολυκατοικία μένει πάντα όρθια, αλλά μια ολική αποκατάσταση θα ήταν αναγκαία. Τα παράθυρά της, καθώς ανοίγουν και κλείνουν, δημιουργούν ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο αρχιτεκτονικό καμβά. Η ζωή στο εσωτερικό ορίζει την πρόσοψη. Ενα μνημείο της αστικής Αθήνας που είναι όντως ζωντανό.