Μια όμορφη πόλη, με κομψά, ολιγώροφα σπίτια με κεραμοσκεπές στο πρότυπο των προσφυγικών κατοικιών των αρχών του προηγούμενου αιώνα δημιουργείται τα τελευταία χρόνια μέσα στην καρδιά της Νέας Φιλαδέλφειας. Ολα αυτά χάρη σε μια τολμηρή ιδέα: τον χαρακτηρισμό του λαβωμένου από τον σεισμό του 1999 προσφυγικού οικισμού της πόλης ως παραδοσιακού και τη συνεπακόλουθη θέσπιση αρχιτεκτονικών κανόνων. Οι αυστηροί αυτοί περιορισμοί, σπάνιοι στην Αττική, αρχικά προκάλεσαν τις έντονες αντιδράσεις των κατοίκων, καθώς δυσκολεύουν την εκμετάλλευση της περιουσίας τους. Σήμερα όμως, πέντε χρόνια μετά το Προεδρικό Διάταγμα, η γκρίνια και οι διασταγμοί έχουν υποχωρήσει, ενώ τα διαθέσιμα οικόπεδα γίνονται ανάρπαστα· όχι από μεγαλοεργολάβους, αλλά από οικογένειες ή φίλους, που επιλέγουν από κοινού να στεγάσουν το μέλλον τους σε μια μικρή μονοκατοικία με δύο ή τρία το πολύ διαμερίσματα. Και η ίδια η Νέα Φιλαδέλφεια δείχνει πλέον τον δρόμο στον οποίο θα έπρεπε να κινηθούν τοπικοί άρχοντες και Πολιτεία, προκειμένου να διασώσουν την ιστορική συνέχεια των πόλεων: μέσα από μικρά οικιστικά σύνολα και όχι μόνο μεμονωμένα διατηρητέα κτίρια, χαμένα δίπλα στις πολυώροφες κατοικίες…
Ο προσφυγικός οικισμός του Δήμου Νέας Φιλαδέλφειας κατασκευάστηκε στις αρχές της δεκαετίες του ’20 από το τότε υπουργείο Περίθαλψης, σε συνεργασία με το Ταμείο Περίθαλψης. Η οικοδόμηση του συνοικισμού, που περιελάμβανε 549 κτίρια με 1.720 κατοικίες, διήρκεσε τρία χρόνια. Αρχιτεκτονικώς, τα κτίρια ακολούθησαν επτά διαφορετικούς οικιστικούς τύπους: μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες, τετρακατοικίες και οκτακατοικίες, σε σχήμα Πι, Εψιλον ή Ταυ. Ολες οι κατοικίες είχαν κεραμοσκεπές και μικρούς κήπους. Οι πρώτοι κάτοικοι του προσφυγικού συνοικισμού ήταν οι αποκαλούμενοι «πυροπαθείς των Αμπελοκήπων», άνθρωποι που έμειναν άστεγοι μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του Γηροκομείου το 1927. Ακολούθησαν χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, που έδωσαν ζωή στην πόλη με την εργατικότητα και την κουλτούρα τους και της χάρισαν το νέο της όνομα (το 1932).
Με το πέρασμα του χρόνου, η Νέα Φιλαδέλφεια κατάφερε σε γενικές γραμμές να αντισταθεί στη λαίλαπα της αντιπαροχής. Μεγάλα τμήματα της πόλης εξακολουθούσαν να αποτελούνται από τα χαρακτηριστικά ολιγώροφα σπίτια, που λόγω της καλής και άνετης κατασκευής τους μπόρεσαν για πολλές δεκαετίες να ανταποκριθούν στις ανάγκες των οικογενειών που τα κατοικούσαν.
Οι σεισμοί
Κι ύστερα ήρθε ο σεισμός της 7ης Σεπτεμβρίου 1999. Σύμφωνα με στοιχεία του ΥΠΕΧΩΔΕ, περίπου 400 προσφυγικά σπίτια κατέρρευσαν ή χαρακτηρίστηκαν κόκκινα, με αποτέλεσμα να κατεδαφιστούν. Ο σεισμός έδειχνε να είναι το τελειωτικό χτύπημα στα προσφυγικά της περιοχής, όσα επέζησαν από τον σεισμό του 1981 και τα διαδοχικά κύματα αντιπαροχής. Η ανάγκη να σωθεί το σημαντικό αυτό κομμάτι της ιστορίας της πόλης, που σε έκταση ξεπερνά το ένα τρίτο του δήμου οδήγησε σε συζητήσεις για τη λήψη μέτρων και τελικά το 2000 το δημοτικό συμβούλιο Νέας Φιλαδέλφειας πρότεινε στο ΥΠΕΧΩΔΕ τη μετατροπή του προσφυγικού οικισμού σε «παραδοσιακό», χαρακτηρισμός που συνδέεται με τη θέσπιση αυστηρών αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών περιορισμών. Το σχετικό Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 476Δ) δημοσιεύτηκε στις 18 Ιουνίου 2001 και συμπληρώθηκε με την τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της περιοχής για τη δημιουργία δικτύου πεζοδρόμων δύο χρόνια αργότερα (ΦΕΚ 646Δ, 25.6.2003).
O παραδοσιακός προσφυγικός οικισμός της Νέας Φιλαδέλφειας εκτείνεται από τη Χαλκηδόνα μέχρι τη Νέα Μάδητο και από τη Νέα Ιωνία μέχρι την εθνική οδό. «Το διάταγμα προβλέπει μια σειρά από περιορισμούς, προκειμένου όσα νέα σπίτια χτιστούν στον προσφυγικό οικισμό να θυμίζουν την αρχιτεκτονική των προσφυγικών του ’20», εξηγεί στην «Κ» ο κ. Σπύρος Κακριδώνης, πολιτικός μηχανικός που εργάζεται στην περιοχή. «Επίσης ορίζει περιορισμούς για τους ορόφους, υποχρεωτικά κεραμοσκεπή ύψους 2 μέτρων με φρούσια (σ.σ. ξύλινα υποστηλώματα), συγκεκριμένα ανοίγματα στα παράθυρα και μικρά μπαλκόνια». Παράλληλα έχει γίνει επεξεργασία νέου Προεδρικού Διάταγματος (βρίσκεται σήμερα στο ΣτΕ) που θα «απαλύνει» ορισμένους από τους περιορισμούς (επιτρέποντας, για παράδειγμα, την εξάντληση του συντελεστή δόμησης). Το 2003 το ΥΠΕΧΩΔΕ αποφάσισε και την ανακήρυξη δέκα προσφυγικών κατοικιών σε διατηρητέων (ΦΕΚ 23Δ, 24.1.2003).
Στην αρχή, οι Φιλαδελφειώτες δεν υποδέχθηκαν με μεγάλο ενθουσιασμό τα νέα μέτρα, καθώς συνεπάγονταν σαφείς περιορισμούς στην εκμετάλλευση της ιδιοκτησίας τους (όπως για παράδειγμα ότι δεν θα μπορούσαν να δώσουν αντιπαροχή τις υπό κατεδάφιση μονοκατοικίες τους). «Αρχικά υπήρξαν μεγάλες αντιδράσεις», λέει ο κ. Παντελής Γρετζελιάς, δήμαρχος Νέας Φιλαδέλφειας το διάστημα 1991-2002. «Ο κόσμος πίστευε ότι θα υποτιμούνταν η περιουσία του. Ομως οι αντιδράσεις σιγά σιγά ξεπεράστηκαν και το ένα μετά το άλλο τα οικόπεδα άρχισαν να οικοδομούνται από τους ιδιοκτήτες τους και η αξία της γης να ανεβαίνει. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει στην περιοχή, η οικοδόμηση αυξήθηκε κατά 150%, ενώ η αποδοχή του κόσμου ξεπερνά το 80%».
Η τάση αυτή συνεχίστηκε και εντάθηκε την επόμενη τετραετία. Οπως σημειώνει ο απερχόμενος δήμαρχος, κ. Νικόλαος Αδαμόπουλος, το 30-40% των κατοικιών που γκρεμίστηκαν το 1999 έχουν ήδη ξανακτιστεί (με βάσει τους νέους κανονισμούς), ενώ δεκάδες κτίρια είναι σήμερα υπό κατασκευή. Το αξιοσημείωτο, πάντως, είναι πως η ανέγερση των νέων κατοικιών δεν γίνεται από εργολάβους, καθώς δεν προσφέρει σημαντικά περιθώρια κέρδους. «Συνήθως το κόστος αναλαμβάνουν από κοινού δύο αδέρφια, ή δύο-τρεις οικογένειες φίλων. Ελάχιστα σπίτια βγαίνουν στην αγορά», λέει ο κ. Θωμάς Κουμαριανός, μεσίτης στην περιοχή. «Αν δεν υπήρχαν ιδιοκτησιακά προβλήματα, θα είχαν ανοικοδομηθεί πολύ περισσότερα».
Σήμερα στη Νέα Φιλαδέλφεια τα προσφυγικά του ’22 συνυπάρχουν με τα «νεο-προσφυγικά» του 2001, δημιουργώντας μέσα στην πόλη ένα όμορφο και «ανθρώπινο» οικιστικό σύνολο που θυμίζει χωριό. «Ηταν μια σωστή κίνηση που θα έπρεπε να γίνει και σε άλλες περιοχές. Μπορεί η πολιτεία να μην παρείχε αποζημιώσεις στους πολίτες για τις περιοριστικές ρυθμίσεις, ωστόσο η Νέα Φιλαδέλφεια έχει ομορφύνει πολύ», λέει ο κ. Κακριδώνης. «Το πείραμα ήταν απολύτως θετικό και έσωσε την αισθητική της πόλης», υποστηρίζουν οι δύο προηγούμενοι δήμαρχοι της Νέας Φιλαδέλφειας.
Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο υφυπουργός Περιβάλλοντος, κ. Σταύρος Καλογιάννης. «Η περίπτωση του παραδοσιακού οικισμού στη Νέα Φιλαδέλφεια έχει όλες τις προϋποθέσεις να επιτύχει», λέει στην «Κ». Στο ερώτημα αν το ΥΠΕΧΩΔΕ θα ήταν πρόθυμο να θεσπίσει ανάλογες περιοριστικές διατάξεις και για άλλες περιοχές, ο κ. Καλογιάννης δεν είναι αρνητικός. «Αντίστοιχοι πυρήνες θα μπορούσαν να θεσπιστούν στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, εφόσον υπάρχει η «μαγιά». Σε αυτόν τον τομέα, η συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση είναι σημαντική. Οσο για τις αντιδράσεις που στην αρχή υπάρχουν, πιστεύω ότι μεσοπρόθεσμα τα οφέλη και το γενικό συμφέρον είναι σημαντικότερα. Σε δέκα χρόνια από σήμερα, οι κάτοικοι της Νέας Φιλαδέλφειας θα έχουν μια σαφώς ομορφότερη πόλη».