Αχ, αυτοί οι μύθοι!

4' 26" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Τον Νοέμβρη του 1850 ο Φλομπέρ βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη· στις 22 του μηνός επισκέπτεται το Μπαλουκλί και σημειώνει στο τετράδιό του: «Μπαλατάς. – Εβραϊκή γειτονιά. – Το μεγάλο νεκροταφείο της Σταμπούλ, τεράστιο· πού να τελειώσει· ατελείωτοι τάφοι και κυπαρίσσια. Τα άλογά μας τους διασχίζουν περνώντας από πάνω τους. Χαλί στρωμένο με ελληνικά μνήματα, το μέρος με τους Φαναριώτες, τους απογόνους των Κομνηνών και των Παλαιολόγων. – Εκκλησιά του Μπουλουκλί (των ψαριών): γυναίκες ασπάζονται στην είσοδο έναν άι-Νικόλα, στο σημείο εκείνο η επιφάνεια μαύρη από τη βρωμιά· οι πωλητές των κεριών πλήθος. Μας δείχνουν μια πηγή, όπου φτάνεις κατεβαίνοντας πολλά σκαλιά και που βρίσκεται μέσα σε μια μικρή υπόγεια εκκλησίτσα· το νερό είναι τόσο καθαρό που στην αρχή δεν το διακρίναμε καθόλου, και το είδαμε μονάχα όταν έκανε ένα κυματάκι. Μας αφηγούνται τούτον τον θρύλο: ένας ναυτικός πεθαίνει στη θάλασσα· προτού πεθάνει ορκίζει τον καπετάνιο του πλοιάριου να φέρει τον πτώμα του σ’ αυτήν εδώ την εκκλησιά και να το γυρίσει τρεις φορές γύρω-γύρω. Ο καπετάνιος κράτησε την υπόσχεσή του, ο πεθαμένος αναστήθηκε κι έμεινε στο μοναστήρι. Η φήμη του θαύματος έφτασε έως την Αγγλία, όπου κάποιος, μη πιστεύοντάς την, βάλθηκε να πάει να δει τον αναστημένο· τον βρήκε να τηγανίζει ψάρια δίπλα στη βρύση· μη θέλοντας να πιστέψει το θαύμα, του είπε: «Δεν θα το πιστέψω αυτό που μου λέτε, όπως δεν πιστεύω ότι αυτά τα τηγανισμένα ψάρια μπορούν να ξανακολυμπήσουν». Ο,τι ειπώθηκε, έγινε· πήδηξαν απ’ το τηγάνι στο νερό και ξανάρχισαν να κολυμπούν. Πραγματικά βλέπουμε στο νερό μικρά ψαράκια που μόλις διακρίνονται».

Τριάντα χρόνια πριν

Ας πάμε τώρα τριάντα χρόνια πίσω. Αφηγητής μας είναι ο ιερέας της αγγλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, ο αιδεσιμότατος Ρόμπερτ Γουάλς, που μας έχει αφήσει εξαιρετικά λεπτομερειακές περιγραφές και της Πόλης και των σφαγών τη χρονιά της Επανάστασης. Ο λόγος πάλι για το Μπαλουκλί:

«Η εκκλησιά ονομάζεται έτσι από έναν θρύλο που την έχει κάνει πολύ φημισμένη στους Ελληνες. Υπήρχε εκεί ένα μικρό μοναστήρι Ελλήνων καλογέρων όταν ο Μωάμεθ πολιορκούσε την Κωνσταντινούπολη, που ως φαίνεται ο στρατός του δεν το είχε πειράξει. Την ημέρα της αποφασιστικής επίθεσης, ένας καλόγερος τηγάνιζε κάτι ψάρια, όταν έφτασαν ξαφνικά τα νέα στη μονή ότι οι Τούρκοι μπήκαν στην πόλη από ένα ρήγμα στα τείχη. «Θα το πιστέψω αμέσως», είπε «αν ετούτα τα τηγανισμένα ψάρια πηδήξουν από το τηγάνι και ξαναζωντανέψουν». Για να τιμωρηθεί ο δύσπιστος καλόγερος, τα ψάρια πήδηξαν απ’ το τηγάνι σε μια γούρνα που ήταν εκεί κοντά και κολυμπούσαν σαν να μην είχαν ποτέ βγει από το νερό». Στη μνήμη του περιστατικού, συνεχίζει η αφήγηση, χτίστηκε μια εκκλησιά, η Ζωοδόχος Πηγή, όπου κάθε χρόνο γίνεται μεγάλο πανηγύρι, και το πλήθος θαυμάζει αυτά τα ψάρια, που ζούνε στους αιώνες. Στα 1821 το μοναστήρι αποτέλεσε έναν από τους πρώτους στόχους των Τούρκων και το γκρέμισαν συθέμελο, όμως, σύμφωνα πάντα με τον Αγγλο ιερωμένο, «οι Ελληνες λένε πως οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να σκοτώσουν τα ολοζώντανα ψάρια», και ο καλόγερος τού τα έδειξε: «Ιδού ψάρι, εφέντη».

Ποιον από τους δύο;

Ποιον καλόγερο να πιστέψουμε; Φοβούμαι κανέναν. Βέβαια η πατριωτική εκδοχή του θαύματος απόκτησε κάποια στιγμή πανελλήνιες διαστάσεις· τη μνημονεύουν πολλοί περιηγητές, τη συλλέγουν οι λαογράφοι – αν δεν γελιέμαι μάλιστα περνούσε κάποτε και στα σχολικά μας αναγνωστικά. Και βέβαια η προφορική παράδοση δεν μπορεί να φροντίζει ούτε για την αληθοφάνεια ούτε, πολύ περισσότερο, για την απλή λογική: πώς και τα ψάρια, που θα ήταν βέβαια θαλασσινά, αυτά τρώμε συνήθως, ξανάζησαν στο γλυκό νερό – ή μήπως, μιας και πρόκειται για θαύμα, ετούτες οι μικρολεπτομέρειες δεν πρέπει να σκοτίζουν τη μεγάλη αλήθεια του μύθου;

Αν έχει κάποιο ενδιαφέρον αυτή η συγκριτική παράθεση των δύο θρύλων, είναι επειδή φανερώνει πως πλάι στην πατριωτική εκδοχή κάποιοι καλόγεροι αφηγούνταν και μιαν άλλη. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι ο Φλομπέρ ήταν ο μόνος που την άκουσε· βρίσκω πιο πιθανό το ότι στον 19ο αιώνα, τον αιώνα των εθνικών συνειδήσεων, οι πομποί αναμετάδοσης -είτε Ελληνες είτε ξένοι- ήταν πιο πρόθυμοι να καταγράψουν ένα μύθο με πατριωτική σημασία.

Και καλά για τον 19ο αιώνα. Να έχουμε όμως τόση εμμονή στους πατριωτικούς μύθους και στις μέρες μας!

Πρόσωπα και γεγονότα

Μοριάς, Δερβενάκια, Κολοκοτρώνης. Αυτά αποτιμούν οι Ελληνες ως κομβικά για τη μεγάλη εξέγερση του 1821. Τα ιστορικά γεγονότα βέβαια δεν μπαίνουν σε λαϊκή ψήφο και η αποφασιστική για τη δημιουργία του ελληνικού κράτους Ναυμαχία του Ναυαρίνου (5%) δεν είναι λιγότερο σημαντική από την Πολιορκία του Μεσολογγίου (10%). Η αξιολόγηση δείχνει ότι το κοινό προσεγγίζει περισσότερο με το θυμικό τα ιστορικά γεγονότα, θεωρεί σημαντικότερο τον ηρωισμό των Ελλήνων στο Μεσολόγγι κ.λπ. από τα αποτελέσματα των μαχών.

Περί των ακροτήτων

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι το 88% των Ελλήνων πιστεύει πως υπήρξε το «κρυφό σχολειό». Θα μπορούσε να αποτελέσει έκπληξη το γεγονός ότι η πλειοψηφία (66%) δέχεται πως αγριότητες και ακρότητες έγιναν και από τους Ελληνες. Είναι φυσικό, διότι όλοι (πλην ελαχίστων, 5%, που δηλώνουν ότι δεν εκδηλώθηκαν τέτοια φαινόμενα ούτε από την πλευρά των Τούρκων) αντιλαμβάνονται ότι σε μια σύγκρουση οι ακρότητες είναι στην ημερήσια διάταξη. Για τη συμμετοχή των αρβανιτών μόνο ένα 10% έχει τη λανθασμένη ιστορικά άποψη. Το 57% δηλώνει ότι υπήρχαν, ενώ ένα 27% δηλώνει ότι δεν έχει ακούσει κάτι. Μόνο η ανάλυση αυτού είναι ανησυχητική: Οι έχοντες κατώτερη παιδεία δηλώνουν άγνοια σε ποσοστό 24%, ενώ στους αποφοίτους λυκείου το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 32%. Αυτό πιθανώς πρέπει να προβληματίσει όσους σχεδιάζουν τα της παιδείας.

* Ο κ. Αλέξης Πολίτης διδάσκει νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή