«Η τελευταία εικόνα από τη δύσμοιρη πόλη της Σμύρνης χαράχτηκε στη μνήμη μου: τεράστια σύννεφα που ολοένα μεγάλωναν και ανέβαιναν στον ουρανό, μια στενή παραλία σκεπασμένη από ένα τεράστιο ανθρώπινο πλήθος με τη φωτιά στην πλάτη και τη θάλασσα μπροστά του και, αγκυροβολημένος σε μικρή απόσταση, ένας ισχυρός στόλος από διασυμμαχικά πλοία να παρακολουθεί αμέτοχος», γράφει ο Αμερικανός πρόξενος στην Σμύρνη Γεώργιος Χόρτον («Η Μάστιγα της Ασίας», έκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σελ. 139).
Με τους τελευταίους επιζώντες της Καταστροφής να φεύγουν πια από τη ζωή -η Φιλιώ Χαϊδεμένου αναπαύτηκε πριν από λίγο καιρό- οι μαρτυρίες αυτές αποκτούν όλο και περισσότερο νόημα ως γραπτά ιστορικά τεκμήρια για τις ύστατες ημέρες της ελληνικής παρουσίας στην Μικρά Ασία. Η «Κ» μίλησε με την κόρη του ποιητή, δημοσιογράφου, συγγραφέα και διπλωμάτη, Νάνσυ Χόρτον. Θαλερή και διαυγής, μένει τα τελευταία πέντε χρόνια στην Ελλάδα έχοντας αφιερώσει τις τελευταίες τρεις δεκαετίες της ζωής της στη διάδοση του σημαντικού έργου του πατέρα της.
Σωτήρια τεχνάσματα
Χάρις στην αποτελεσματική δράση του Χόρτον, σώθηκαν χιλιάδες ελληνικές ζωές με απίθανα τεχνάσματα. Οπως αναφέρει και η Βάνα Σολωμονίδου (μορφωτική σύμβουλος στην πρεσβεία μας στο Λονδίνο) στην εισαγωγή του βιβλίου, o τέως πρόξενος κατάφερε να βοηθήσει τους Ελληνες που έφτασαν διωγμένοι από την ενδοχώρα στην πόλη, προσφέροντάς τους τροφή και καταφύγιο. Η αποφασιστική του όμως παρέμβαση ήταν τις κρίσιμες ημέρες της πυρκαϊάς όταν έδωσε πιστοποιητικά σε Ελληνες πολίτες ότι δήθεν εργάζονταν για το προξενείο ενώ ναύλωσε πλεούμενα με την προστασία της αμερικανικής σημαίας για να φυγαδεύσει πολλούς κυνηγημένους. Η συμπαράστασή του συνεχίστηκε και μετά τον όλεθρο. Πήγε στην Αθήνα, επιμελήθηκε την προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων, οργάνωσε ειδικό προξενικό γραφείο για τις υποθέσεις τους, ενώ κατάφερε να εξασφαλίσει και κάποια χρήματα. Επέστρεψε στην Αμερική και έδωσε σειρά διαλέξεων με σκοπό τη συλλογή χρημάτων για την περίθαλψή τους. Κορυφαία συνδρομή του ήταν η έκθεση που έστειλε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τα γεγονότα που προηγήθηκαν της καταστροφής, η οποία δόθηκε εν τέλει στη δημοσιότητα το 1969, καταγράφοντας όλες τις βαρβαρότητες των Τούρκων εναντίον του χριστιανικού στοιχείου.
Η φιλάνθρωπη (για να μην πούμε φιλλεληνική) στάση του Χόρτον, παρά τις άμεσες παραινέσεις του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και του Αμερικανού Αρμοστή στην Κωνσταντινούπολη Μαρκ Μπρίστολ να κρατήσει την ουδερότητα, είχε άμεσο αντίκτυπο στη διπλωματική του καριέρα. Μετά την έκθεση – καταπέλτη πήγε με δυσμενή μετάθεση πρόξενος των ΗΠΑ στη Βουδαπέστη όπου παρέμεινε μέχρι και τη συνταξιοδότησή του.
Η κόρη του Χόρτον, Νάνσυ, γεννήθηκε στη Σμύρνη από μητέρα Ελληνίδα. Η καταστροφή τη βρήκε στην παιδική της ηλικία. Καταπιάστηκε με τη λογοτεχνία και την ποίηση, ενώ άρχισε να ασχολείται με το έργο του πατέρα της από το 1960. Εκτοτε γνώρισε πολλούς Σμυρνιούς που ευγνωμονούσαν τον Αμερικανό διπλωμάτη για τη σωτηρία των ίδιων και των δικών τους.
Αγαπούσε την Ελλάδα
«Ο πατέρας μου γεννήθηκε το 1859 στην Νέα Υόρκη και ακολούθησε κλασικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Εκεί ήρθε σε επαφή με τον ελληνιστή καθηγητή Μάρτιν Ντ’ Οτζ που τον μπόλιασε με την αγάπη του για την Ελλάδα. Αργότερα ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία και εργάστηκε για τις εφημερίδες «Σικάγο», «Τάιμς Χέραλντ» και «Σικάγο Αμέρικαν». Αγαπούσε όμως τόσο την Ελλάδα που όταν μπήκε στο διπλωματικό σώμα, ζήτησε να τον φέρουν στην Αθήνα. Εφτασε στη χώρα το 1893», μας εξηγεί η Νάνσυ Χόρτον.
Σε σύντομο χρονικό διάστημα έμαθε όχι μόνο να μιλάει τη γλώσσα, αλλά και να γράφει. «Λάτρευε τα ελληνικά και προέτρεπε τους ξένους να τα μάθουν κι εκείνοι. «Είναι η γλώσσα που μιλάει ο Θεός», τους έλεγε. Εμένα μου διάβαζε Ομηρο και την Καινή Διαθήκη για να συνηθίζω σιγά σιγά τους ήχους. Εγραψε μάλιστα και ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Ο Κωνσταντίνος» εμπνευσμένο από την περίοδο εκείνη στην Ελλάδα. Αργότερα μετατέθηκε στη Σμύρνη».
Ο Χόρτον ήταν πάνοτε ακέραιος χαρακτήρας και αδέκαστος κριτής. «Εάν οι Ελληνες είχαν κάνει παρόμοιες φρικαλεότητες, δεν θα είχε διστάσει να μιλήσει εναντίον τους. Οι σχέσεις του με τους Τούρκους ήταν επίσης άριστες. Οταν η Πόλη ήταν σε ελληνικά χέρια οι Μουσουλμάνοι συνήθιζαν να λένε ότι το ασφαλέστερο μέρος για εκείνους ήταν το αμερικανικό προξενείο. Στην ουσία ήταν ανθρωπιστής που καταδίκαζε τις βιαιότητες», λέει στην «Κ» η Νάνσυ Χόρτον που συγκεντρώνει ακόμα μαρτυρίες για τον πατέρα της, του οποίου τα αρχεία χάθηκαν στην πυρκαγιά της Σμύρνης. Προσωπικά του αντικείμενα δεν έχουν απομείνει «Το μόνο που πρόλαβε να πάρει μαζί του ήταν μερικά περσικά χειροποίητα χαλιά, τα οποία δυστυχώς εκλάπησαν από την αποθήκη που τα είχα στην Ουάσιγκτον».
«Θα πρέπει να ντρέπονται»
«Κάθε τόσο όλο γνώριζα και κάποιον που είχε μια ιστορία να μου διηγηθεί. Πριν από πέντε χρόνια έτυχε να χτυπήσω το πόδι μου στην Αθήνα. Οταν μπήκα στο χειρουργείο η αναισθησιολόγος έσπευσε να με γνωρίσει, καθώς ο πατέρας μου είχε σώσει κάποιον πρόγονό της και το ήξερε. Είναι τόσο συγκινητικές αυτές οι στιγμές και η μεγαλύτερη επιβράβευση για εμένα. Η μνήμη του ζει μέσα από τους ανθρώπους που τον θυμούνται. Σίγουρα η καριέρα του υπέστη ζημιά από τη στάση του, αλλά με τον χαρακτήρα που είχε δεν θα μπορούσε να έχει ακολουθήσει άλλον δρόμο. Πρόσφατα διάβασα για άλλον έναν Αμερικάνο διπλωμάτη, τον Τζον Εβανς, πρέσβη στην Αρμενία που απελύθη επειδή μίλησε για τη σφαγή των Αρμενίων. Αν ο πατέρας μου ζούσε σήμερα και σχολίαζε την απόφαση του προέδρου Μπους να εισβάλει στο Ιράκ θα έλεγε πράγματα που δεν μεταφέρονται. Ολοι οι σκεπτόμενοι Αμερικάνοι έτσι αισθάνονται», σχολιάζει η Νάνσυ Χόρτον.
Ο Γεώργιος Χόρτον πάντως είχε την παρρησία να καταγγείλει διεθνώς την αδιαφορία που έδειξε η χώρα του και άλλα κράτη για τον αφανισμό των χριστιανών της Μικρασίας. Αρκετά νωρίς -μόλις το 1927- έγραφε στα απομνημονεύματά του «Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν κάνει ορισμένα πράγματα για τα οποία θα πρέπει να ντρέπονται, αν υπάρχει κανείς που είναι σε θέση να αισθανθεί ντροπή. Δυστυχώς, κάθε κυβέρνηση υιοθετεί σε ορισμένα σημεία της τη δομή της επιχείρησης που, όπως μας πληροφορούν και οι δικηγόροι, δεν έχει ψυχή». Προφητικός, ο Χόρτον.