Βρισκόμαστε στα 1958. Ο Μανώλης Γλέζος συλλαμβάνεται για τέταρτη φορά και παραπέμπεται σε δίκη με την κατηγορία της κατασκοπείας, επειδή είχε συναντήσει τον Κώστα Κολιγιάννη, ο οποίος ασκούσε χρέη Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ και είχε μπει παράνομα στην Ελλάδα. Στη δίκη του ο Μ. Γλέζος θα δηλώσει ότι ήταν τριπλό του καθήκον αυτή η συνάντηση: ως ανθρώπου, επειδή γνώριζε προσωπικά από παλιά τον Κολιγιάννη· ως επαγγελματία, διότι ήταν δημοσιογράφος και η παρουσία του Κολιγιάννη στην Ελλάδα ήταν είδηση· και ως κομμουνιστή που η επαφή με το ανώτερο στέλεχος του κόμματος ήταν αναντίρρητη υποχρέωση. Τελικά, ο Μ. Γλέζος θα καταδικαστεί σε πενταετή κάθειρξη για συνεργία σε κατασκοπεία και θα φυλακιστεί από το 1959 έως το 1962.
Από τη στιγμή που ο Μ. Γλέζος φυλακίστηκε, ξεκίνησε μια προσπάθεια άμεσης απελευθέρωσής του από προσωπικότητες όπως ο Πάμπλο Πικάσο, στρατευμένος στην υποστήριξη όσων διώκονταν στη Δύση για τις αριστερές τους πεποιθήσεις. Στις 2 Ιουλίου του 1959, κι ενώ ο Μ. Γλέζος βρίσκεται στη φυλακή, ο Πικάσο σχεδιάζει έναν «Παρθενώνα»: στην κορυφή του αετώματος στέκεται η μορφή του Μ. Γλέζου να εγείρει μια σημαία με το περιστέρι της ειρήνης. Η υπογραφή του Πικάσο σχηματίζει τα ριζά του βράχου. Το σχέδιο γίνεται πρωτοσέλιδο στην Humanit με τίτλο «Το μολύβι του Πικάσο σε βοήθεια του Ηρωα της Ακρόπολης». Μεταξύ των άλλων, το σκεπτικό ήταν να τυπωθεί το σχέδιο σε καρτ ποστάλ και τα χρήματα από τις πωλήσεις της να διατεθούν στον αγώνα υποστήριξης του Μ. Γλέζου. Αυτό ακριβώς το σχέδιο εκτίθεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της 1ης Μπιενάλε της Αθήνας.
Ο Μ. Γλέζος αποφυλακίστηκε το 1962 και ένα χρόνο αργότερα επισκέφθηκε τον καλλιτέχνη. Η «Κ» επικοινώνησε με τον Μανώλη Γλέζο, τον οποίο πέτυχε σε περιοδεία στα πυρόπληκτα χωριά της Πελοποννήσου. Ο βετεράνος -αλλά όχι απόμαχος- αγωνιστής θυμάται πολύ ζωντανά εκείνη τη συνάντηση.
Μανώλης Γλέζος
Με δέχθηκε με τη φράση «Ελλάδα! Φως!»…
«Στις 15 Δεκεμβρίου 1962 αποφυλακίστηκα», μας αφηγείται ο Μ. Γλέζος, «και η επιτροπή που είχε σχηματιστεί στη Γαλλία για την απελευθέρωσή μου με προσκάλεσε εκεί. Συνάντησα τον Πικάσο στην έπαυλή του, στην Aix-en-Provence. Εκείνη την εποχή είχε δημιουργήσει μια σειρά έργων σε μέταλλο, που είχαν εκτεθεί στην έπαυλή του. Μέσα από αυτά τα έργα πέρασα και ανεβήκαμε στον πρώτο όροφο. Εκεί ήταν η κρεβατοκάμαρά του. Ηταν άρρωστος αλλά ήθελε να με δει.
»Μπήκα μέσα σε μια τεράστια αίθουσα. Υπήρχε ένα μεγάλο κρεβάτι και όπως ήταν καθισμένος, είχε δεξιά του έναν όγκο από γράμματα, τα διάβαζε και μετά τα έριχνε αριστερά του. Η αίθουσα ήταν εντελώς άδεια από έργα και πίνακες. Μπροστά του όμως είχε παράθυρα απ’ όπου έμπαινε άπλετο φως. Τον πλησίασα και μόλις έφτασα κοντά του, και άπλωσα το χέρι μου, μου έδωσε το δικό του και μου είπε: «Ελλάδα! Φως!» Μετά, καθίσαμε και κουβεντιάσαμε. Αλλά δεν μπορώ να ξεχάσω αυτή του τη φράση.
»Μου ανέλυσε πότε και πώς ήρθε στην Ελλάδα, τις εντυπώσεις του από τον Παρθενώνα αλλά δεν είπαμε τίποτα για το σχέδιο που είχε φτιάξει για μένα. Φυσικά, τον ευχαρίστησα για τη βοήθειά του.
Είπαμε και τα πολιτικά μας. Τότε, είχε έρθει σε κάποια διάσταση απόψεων η νεολαία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γαλλίας με την ηγεσία του. Ο Πικάσο είχε πάρει το μέρος της νεολαίας. Ηταν εκεί μαζί μας και το μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του γαλλικού Κ.Κ. ο οποίος με συνόδευε, άρχισε να συζητά μαζί του και με το πάθος που διέκρινε τον Πικάσο άρχισε να του λέει, «δεν έχετε δίκιο» κ.τ.λ. Η εντύπωση που μου μένει είναι ενός ανθρώπου ζωντανού που έπαλλε ο ίδιος όπως ακριβώς και τα έργα του. Μου χάρισε κάποια έργα του και μετά είδα και την περίφημη «Γκουέρνικα»».
Ο συλλέκτης
Η υπογραφή αποτελεί κομμάτι του έργου
Το έργο που εκτίθεται στην Μπιενάλε της Αθήνας βρέθηκε σε ελληνικά χέρια σχεδόν από τύχη. Η «Κ» επικοινώνησε με τον Ελληνα συλλέκτη που το απέκτησε σε μια δημοπρασία, ο οποίος επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του.
«Βρήκα το έργο σε μια δημοπρασία των Sotheby’s, στο Olympia, στις 20 Οκτωβρίου 2004. Μόλις είδα το έργο στον κατάλογο της δημοπρασίας, έπαθα σοκ! Ευτυχώς, δεν υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον από άλλους συλλέκτες. Δεν χτυπήθηκε δυνατά κι έτσι έφθασε στα χέρια τα δικά μου. Για μένα προσωπικά, τη διαφορά σε όλο το έργο την κάνει η υπογραφή του καλλιτέχνη. Η υπογραφή αποτελεί τμήμα του έργου. Εκεί καταλαβαίνει κανείς ποια ήταν η ψυχολογική διάθεση του ίδιου του Πικάσο. Δεν ήταν να κάνει ένα σκιτσάκι και στη γωνία να στριμώξει την υπογραφή του. Το όνομά του είναι κομμάτι του έργου, ίσως το σημαντικότερο. Είναι σαν να λέει ο Πικάσο, είμαι εδώ. Και είναι επίσης εκπληκτικό το πώς ο Πικάσο ζωγραφίζει τον Παρθενώνα και τον Βράχο, με ένα κιτρινωπό χρώμα, σε μουσταρδί απόχρωση, αποδίδοντας έξοχα το πώς το ελληνικό, το αττικό φως λούζει τον Ιερό Βράχο. Και πώς βάφει τη μορφή του Γλέζου και τη σημαία στο γαλάζιο.
Πολιτικά μιλώντας, ο Πικάσο στην ίδια φιλοσοφία είχε κάνει και το περίφημο σχέδιο του Μπελογιάννη, το 1952, ωστόσο, εμείς, εδώ στην Ελλάδα αγνοούσαμε ότι είχε κάνει σχέδιο και για τον Γλέζο. Ως Ελληνας θεωρώ ότι είναι ένα πολύ σημαντικό έργο όχι μόνο καλλιτεχνικά αλλά και διότι αφορά την ιστορία του τόπου. Λυπούμαι που για πρώτη φορά εκτέθηκε στο Παρίσι και όχι στη χώρα μας, χαίρομαι πολύ όμως που το έργο αυτό εκτίθεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σε μιαν έκθεση στην Αθήνα με θέμα την Αθήνα. Δεν θα ήθελα να το παραχωρήσω σε κάποιο ξένο μουσείο».
Τέχνη στον Ψυχρό Πόλεμο
Η Ελλάδα είχε την τραγική τύχη, αμέσως μετά το τέλος του Β΄ Πολέμου, με τα Δεκεμβριανά, να γίνει το θέατρο όπου παίχτηκε η ιδρυτική πράξη του Ψυχρού Πολέμου. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη, αυτός ο διχασμός δεν υπήρξε τόσο βαθύς και δραματικός: εδώ ο εμφύλιος διάρκεσε έως το 1949, ενώ έως και τη δεκαετία του ’50 γίνονταν εκτελέσεις για πολιτικούς λόγους. Το 1958, ο Ψυχρός Πόλεμος βρίσκεται σε κορύφωση. Η άμεση αντίδραση του Πικάσο στην καταδίκη του κομμουνιστή Μ. Γλέζου προκαλείται ακριβώς μέσα σε αυτό το περιβάλλον σύγκρουσης των δύο κόσμων, που τους χωρίζει το Σιδηρούν Παραπέτασμα: του Ελεύθερου Κόσμου της Δύσης, και του Υπαρκτού Σοσιαλισμού της Ανατολής. Οι κομμουνιστές της Δύσης συμπαρατάσσονται εν πολλοίς με τον Σοσιαλισμό της Ανατολής. Υπερασπίζονται επίσης τα ανθρώπινα δικαιώματα, εξ ου και ήταν πολλές και ουσιαστικές οι εκδηλώσεις συμπαράστασης Ευρωπαίων αριστερών διανοουμένων προς τους διωκόμενους Ελληνες, ήδη από το 1945. Υπό μίαν έννοια, αναβίωνε ο λαϊκομετωπικός χαρακτήρας των περίφημων διεθνών συνεδρίων των αριστερών συγγραφέων της δεκαετίας ’30, με τα μεγαλύτερα ονόματα της διανόησης, από τον Αντρέ Ζιντ και τον Ρ. Ρολάν, έως τον Μαλρώ και τον Ντος Πάσος. Μόνο που στο Μεσοπόλεμο οι δράσεις ήταν αντιφασιστικές και επιθετικές· στη συμπαράσταση υπέρ Γλέζου, οι ενέργειες είναι κυρίως αμυντικές, ανθρωπιστικού χαρακτήρα. Στο τραγικό μεσοδιάστημα, από το 1930 έως το 1958, ο ναζισμός έχει κατακάψει την Ευρώπη, ο σταλινικός ολοκληρωτισμός έχει επικρατήσει στη Ρωσία, η Αριστερά έχει ηττηθεί στην Ελλάδα, και οι αριστεροί διανοούμενοι υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα…
Μπιενάλε με στόχο την «καταστροφή» της Αθήνας
Το έργο του Πάμπλο Πικάσο με τη μορφή του Μανώλη Γλέζου παρουσιάζεται στο πλαίσιο της 1ης Μπιενάλε της Αθήνας, που έχει τον τίτλο «Destroy Athens» και θα ανοίξει επίσημα για το κοινό αύριο Δευτέρα, 10 Σεπτεμβρίου (θα διαρκέσει έως τις 18 Νοεμβρίου). Η έκθεση θα πραγματοποιηθεί στον πολιτιστικό χώρο Τεχνόπολις του Δήμου Αθηναίων. Σύμφωνα με τους επιμελητές της έκθεσης (Ξένια Καλπακτσόγλου, Poka-Yio, Αυγουστίνο Ζενάκο), «η Μπιενάλε της Αθήνας στοχεύει να αποτελέσει τόσο παράγοντα συσπείρωσης και δυναμικής κινητοποίησης της εγχώριας εικαστικής κοινότητας όσο και πόλο έλξης στα διεθνή πολιτιστικά πράγματα».
Η έκθεση «Destroy Athens» (Καταστρέψτε την Αθήνα) αφηγείται μια ιστορία. Το σκεπτικό αυτής της αφήγησης θεμελιώνεται πάνω σε τρία αλληλοκαλυπτόμενα επίπεδα θετικών στερεοτύπων που έχουν οι «άλλοι, οι ξένοι» για την Αθήνα και των αρνητικών που έχουν οι κάτοικοι για την πόλη τους: η Αθήνα ως βιωμένη πόλη προσλαμβάνεται από τους κατοίκους της σχεδόν αποκλειστικά μέσω αρνητικών στερεοτύπων (ρύπανση, πολυκατοικία, διαδηλώσεις κ.ά.). Η Αθήνα ως αξιοθέατο διαφημίζεται μέσω θετικών στερεοτύπων από το ελληνικό εθνικιστικό ιδεολόγημα, το οποίο εναρμονίζεται πλήρως με την παγκόσμια πολιτιστική και τουριστική βιομηχανία, και, τέλος, η Αθήνα ως έμβλημα της δυτικής βεβαιότητας επιστρατεύεται, και πάλι μέσω θετικών στερεοτύπων (π.χ. το λίκνο της δημοκρατίας) προκειμένου να απενεχοποιηθεί ένας ηγεμονικός πολιτισμός.
Επίθεση στα στερεότυπα
Στόχος λοιπόν της 1ης Διεθνούς Εκθεσης Σύγχρονης Τέχνης της Μπιενάλε της Αθήνας 2007 είναι να επιτεθεί στα στερεότυπα και αυτό ακριβώς καλεί τους καλλιτέχνες να κάνουν: να καταστρέψουν τις προκαταλήψεις τους γι’ αυτήν, οι οποίες αφορούν τόσο κάποιον που ζει στην Αθήνα όσο και κάποιον που ποτέ δεν έχει πατήσει το πόδι του σ’ αυτήν. Οπως σημειώνεται: «Η ιστορία αυτή είναι χωρισμένη σε έξι κεφάλαια. H δραματουργία της ακολουθεί μια μέθοδο μεταπτώσεων, όπου ενώ μια θέση οικοδομείται για ένα διάστημα, αμέσως μετά είτε διαστρέφεται προς κάτι άλλο είτε καταλύεται. Η αφήγηση είναι γραμμική αλλά συγκοπτόμενη, ώστε από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, η ατμόσφαιρα να αλλάζει δραστικά».
Πρώτη Ημέρα. Θα παρουσιαστούν έργα των καλλιτεχνών: Julian Rosefeldt & Piero Steinle, Void Network, Marc Bijl, The Erasers, Adbusters, hobbypop MUSEUM, Banu Cennetoglu.
Δεύτερη Ημέρα. Omer Ali Kazma, Νίκος Κεσσανλής, Γιάννης Σαββίδης, Florian Sussmayr, Ciprian Muresan, Chris Evans, The Otolith Group, Edward Lipski, Bernhard Willhelm, Γιώργος Σαπουντζής, Εύα Στεφανή, Στέφανος Τσιβόπουλος, Olaf Nicolai, Folkert de Jong, John Kleckner, Γιάννης Βαρελάς, Εύα Βρετζάκη, Στέλιος Φαϊτάκης. Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζεται και το έργο του Πάμπλο Πικάσο με θέμα τον Μ. Γλέζο.
Τρίτη Ημέρα. Olaf Breuning, Gregor Schneider, Θανάσης Τότσικας, Bjarne Melgaard, Annelise Coste, Lotte Konow Lund, Jan Freuchen, Kajsa Dahlberg, Robert Gober, Γεωργία Σαγρή, Pierre Joseph, Sean Landers, Mark Μanders.
Τέταρτη Ημέρα. AVAF, Torbjorn Rodland.
Πέμπτη Ημέρα. Aidas Bareikis, Kimberly Clark, Narve Hovdenakk, Martin Skauen, Βασίλης Καρούκ, Erkan Ozgen, John Bock, Γιάννης Αδαμάκος, Terence Κoh.
Εκτη Ημέρα. Elodie Pong, Temporary Services & Angelo, Peter Dreher, Christian Marclay, Derek Jarman, Ελένη Μυλωνά.
Μια σειρά σημαντικών εκθέσεων και εκδηλώσεων πραγματοποιούνται στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της Μπιενάλε, ορισμένες από τις οποίες βρίσκονται σε στενή συνεργασία με την Μπιενάλε της Αθήνας. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Remap KM (8 Σεπτεμβρίου – 24 Νοεμβρίου), περιοχή Κεραμεικού/Μεταξουργείου (ΚΜ). Περιλαμβάνει τις εκθέσεις How to Endure και Young Athenians, καθώς και τα διήμερα Καταστροφικά Ηχητικά Συμβάντα, τμήμα του Destroy Athens – Live. Επίσης, το Remap KM φιλοξενεί project spaces γκαλερί όπως οι AD Gallery, Blow de la Barra, The Breeder, Rebecca Camhi Gallery, Eleni Koroneou Gallery, Loraini Alimantiri – gazonrouge, IBID Projects, Ileana Tounta Contemporary Art Centre, Johann Kžnig, Andreas Melas Presents, Nice & Fit, Peres Projects, Rodeo Gallery, Spencer Brownstone, Vamiali’s, Xippas Gallery. To Remap KM περιλαμβάνει ακόμη χώρο υπαίθριων προβολών και φιλοξενεί ανεξάρτητα projects των Doxiadis+ και Liliana Sanguino, καθώς και τα παράλληλα projects Karaoke Poetry Bar και Where is the Αrt?
Επίσης να αναφέρουμε την έκθεση Fractured Figure, με έργα από τη Συλλογή Δάκη Ιωάννου (5 Σεπτεμβρίου 2007 – 29 Μαρτίου 2008), Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ (Εμ. Παππά & Φιλελλήνων 11, Νέα Ιωνία) με καλλιτέχνες όπως: Pawel Althamer, David Altmejd, Janine Antoni, Jean-Michel Basquiat, Ashley Bickerton, John Bock, Maurizio Cattelan, Paul Chan, Dan Colen, George Condo, Nigel Cooke, Roberto Cuoghi, Αναστασία Δούκα, Χάρις Επαμεινώνδα, Urs Fischer, Barnaby Furnas, Robert Gober, Matt Greene, Tim Hawkinson, Αdam Helms, Elliott Hundley, Chris Johanson, Martin Kippenberger, Terence Koh, Jeff Koons κ.΄a.