Πριν από λίγα χρόνια, ελάχιστοι είχαν ακούσει τον όρο «κοινωνική επιχειρηματικότητα». Σήμερα, οι κοινωνικοί επιχειρηματίες αποτελούν περιζήτητο είδος για πολιτικούς και εταιρείες που επενδύουν σε πρωτότυπους τρόπους για την αντιμετώπιση μεγάλων, κοινωνικών προκλήσεων. Κυβερνήσεις που πασχίζουν να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες της κοινωνίας ανυπομονούν να βρουν στήριξη από ανθρώπους με πιο δημιουργικό πνεύμα από τους συνηθισμένους γραφειοκράτες.
Από την πλευρά τους, πολλές εταιρείες είναι πρόθυμες να εμπλακούν σε κοινωνικά υπεύθυνες, επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, που θα τους επιτρέπουν «να τα πάνε καλά, κάνοντας το καλό». Στο μεταξύ, οι κοινωνικοί επιχειρηματίες έχουν αποκτήσει την καλή φήμη ότι μπορούν να είναι αποδοτικοί, ιδίως από τη στιγμή που ο «προφήτης» τους, Μοχάμεντ Γιουνούς, τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ για την Ειρήνη, έχοντας ιδρύσει την Τράπεζα Γκράμιν που καθιέρωσε τις μικροπιστώσεις.
Την περασμένη εβδομάδα, ορισμένοι από τους κορυφαίους κοινωνικούς επιχειρηματίες του κόσμου συγκεντρώθηκαν κοντά στη Ζυρίχη για την τελευταία, ετήσια σύνοδο που θα οργανώσει το Ιδρυμα Σβαμπ για την Κοινωνική Επιχειρηματικότητα. Ο Κλάους Σβαμπ είναι ο άνθρωπος που ίδρυσε το διάσημο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός. Ο ίδιος καθιέρωσε, πριν από λίγα χρόνια, τις συνόδους περί κοινωνικής επιχειρηματικότητας, αλλά σήμερα θεωρεί ότι έχουν εξαντλήσει τον ρόλο τους, καθώς η ιδέα του έχει βρει, πλέον, ευρύτατη αποδοχή. Τόσο ευρεία, που δεν είναι καθόλου εύκολο, σήμερα, να συμφωνήσει κανείς τι σημαίνει κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Προσφορές σε εργαζομένους
Αίφνης, σ’ ένα από τα στρογγυλά τραπέζια των συζητήσεων συναντούσε κανείς μια Γαλλίδα, επικεφαλής εταιρείας, που προσέφερε επίβλεψη παιδιών σε γονείς με δύσκολα ωράρια· μια Τσέχα, που οργάνωνε γραμμή άμεσης βοήθειας για θύματα οικιακής βίας και στη συνέχεια ξεκίνησε εκστρατεία για την αλλαγή της νομοθεσίας, έτσι ώστε οι θύτες, και όχι τα θύματα, να υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν την οικογενειακή εστία· έναν Χιλιανό, ιδρυτή οργάνωσης που προσέφερε φυσικοθεραπεία σε ανθρώπους με εύθραυστη υγεία· και έναν Μεξικανό, ιδρυτή κερδοσκοπικής εταιρείας η οποία προσέφερε δωρεάν ταινίες σε φτωχούς. Οι οθόνες είναι φορητές και το κέρδος προέρχεται από τις διαφημίσεις μεγάλων εταιρειών.
Ολοι οι συμμετέχοντες ήταν, σαφέστατα, επιχειρηματίες, αλλά το τι ακριβώς σημαίνει, σε κάθε περίπτωση, ο όρος «κοινωνικός» δεν είναι εξίσου σαφές. Η τσέχικη εταιρεία της Πέτρα Βιτούσοβα δεν έχει και δεν θα επιδιώξει ποτέ να αποκτήσει κέρδη. Αντίθετα, ο Μεξικανός Αριελ Ζίλμπερζτεϊν, διεθυντής της εταιρείας «Σινεπόπ», υπερηφανεύεται ότι η ψυχαγωγική επιχείρησή του προσφέρει στις επιχειρήσεις και στο κράτος μια αγορά που χωρίς αυτόν θα ήταν εντελώς απρόσιτη. Μάλιστα, έχει φιλόδοξα σχέδια επέκτασης στο εξωτερικό, ιδιαιτέρως δε στην Κίνα. Το είδος κοινωνικής επιχειρηματικότητας που ακολουθεί ενδέχεται να τον κάνει πάμπλουτο.
«Παράλογοι άνθρωποι»
Η Πάμελα Χάρτιγκαν, η οποία διευθύνει το Ιδρυμα Σβαμπ, θεωρεί ότι εκείνο που συνδέει όλους τους κοινωνικούς επιχειρηματίες είναι ότι πρόκειται για «παράλογους ανθρώπους». Ο χαρακτηρισμός έχει την έννοια όχι του ψόγου, αλλά της φιλοφρόνησης. Πρόφατα, έγραψε ένα συναρπαστικό βιβλίο -από κοινού με τον Τζον Ελκινγκτον, ιδρυτή της εταιρείας συμβούλων «Βιωσιμότητα»- με τίτλο: «Η Ισχύς Παράλογων Ανθρώπων: Πώς οι Κοινωνικοί Επιχειρηματίες Δημιουργούν Αγορές και Αλλάζουν τον Κόσμο». Ο τίτλος παραπέμπει στον Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, ο οποίος είπε κάποτε ότι «ο λογικός άνθρωπος προσαρμόζεται στον κόσμο, ενώ ο παράλογος επιμένει στην προσπάθειά του να προσαρμόσει τον κόσμο στα μέτρα του. Επομένως, κάθε είδος προόδου εξαρτάται από τον παράλογο άνθρωπο». Κεντρική ιδέα του βιβλίου είναι ότι οι κατεστημένες επιχειρήσεις οφείλουν να παρακολουθούν προσεκτικά -και να είναι έτοιμες να επενδύσουν- τις ποικίλες μορφές κοινωνικής επιχειρηματικότητας, οι οποίες τείνουν να ανακαλύπτουν ευκαιρίες επικερδούς δράσης σε απίθανους τόπους, ιδίως στις τάξεις των πιο φτωχών καταναλωτών, στη λεγόμενη «βάση της πυραμίδας». Οπως απέδειξε ο Γιουνούς, ακόμη και οι πιο φτωχοί δανειολήπτες μπορεί να αποδειχθούν καλοί πελάτες, με αποτέλεσμα τεράστια κερδοσκοπικά κεφάλαια να εισβάλλουν στον χώρο της μικροπίστωσης, σε όλο τον κόσμο. Η κ. Χάρτιγκαν και ο κ. Ελκινγκτον θεωρούν ότι οι κοινωνικοί επιχειρηματίες θα ανακαλύψουν νέους, επικερδείς επιχειρηματικούς κλάδους.
Συνεργασία με το κράτος
Ενώ φλερτάρουν τις ιδιωτικές εταιρείες, οι κοινωνικοί επιχειρηματίες επιχειρούν σε αυξανόμενη κλίμακα να επεκτείνουν τη συνεργασία τους με το Δημόσιο.
Είναι αλήθεια ότι, στα πρώτα τους βήματα, έβλεπαν την κοινωνική επιχειρηματικότητα ως εναλλακτικό δρόμο στην ιδιωτική και στην κρατική επιχείρηση. Ο νέος προσανατολισμός, όμως, που έβαλε τη σφραγίδα του και στη συνάντηση της Ζυρίχης, αντιμετωπίζει το κράτος και τον επιχειρηματικό κόσμο ως εταίρους, που πρέπει να αξιοποιηθούν. Πιθανότητα, η αλλαγή προσανατολισμού είναι θετική, αρκεί να μην περιορίσει το δημιουργικό πνεύμα τους, να μην τους κάνει πιο «λογικούς».
Αν η κοινωνική επιχειρηματικότητα πάει καλά στην επόμενη φάση της εξέλιξής της, αυτό θα είναι προς όφελος εταιρειών και κυβερνήσεων, ιδίως στις φτωχότερες και πιο προβληματικές, από τη σκοπιά της διακυβέρνησης, περιοχές του πλανήτη. Τελικά, ενδέχεται να γίνει δύσκολο να αναπτύσσει κανείς αποτελεσματικό κοινωνικό ή πολιτικό ακτιβισμό, αν αυτός δεν συνοδεύεται από κάποιου είδους επιχειρηματική δράση. Και αντίστροφα, να είναι κανείς επιτυχημένος επιχειρηματίας αν δεν ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες κοινωνικές ανάγκες. Σε μια τέτοια προοπτική, ο όρος «κοινωνικός επιχειρηματίας», ό,τι και να σημαίνει, δεν θα είναι πλέον αναγκαίος, αλλά η εξαφάνισή του από το λεξικό θα επισφραγίζει τον θρίαμβό του στη ζωή. Είναι τόσο παράλογο να ελπίζουμε σε μια τέτοια εξέλιξη;