Οπως τα φίδια που αφήνουν το δέρμα τους τρίβοντας το σώμα τους πάνω σε ξερόκλαδα, έτσι και ο Οδυσσέας του γλύπτη Γιάννη Μελανίτη, κουβαλάει στον ώμο του τον πεθαμένο του εαυτό, όχι μόνο το δέρμα. Ενα μικρόσωμο, ζαρωμένο νεκρό σαρκίο πάνω σε μια επιβλητικά ζωντανή μορφή, φτιαγμένη από πηλό και θειάφι, τα πόδια της οποίας μοιάζουν δεμένα με τη γη από κάτω της. Πλαδαροί μύες, εκτεθειμένοι, άχρηστοι πια, γιατί ο Οδυσσέας βρίσκεται στο τέλος του ταξιδιού του. Δεν θα ξαναπολεμήσει και οι μνηστήρες είναι όλοι εξοντωμένοι από το δικό του χέρι. Αφήνει μια ολόκληρη εποχή πίσω του, αλλά φέρνει μαζί του μιαν άλλη, κάτι νέο. Μια αναγέννηση, της οποίας την επόμενη φάση βλέπουμε στη διπλανή αίθουσα της Ε 31 Gallery, που φιλοξενεί την έκθεση του Γ. Μελανίτη «Οδυσσεύς ως Φάουστ»: ο Οδυσσέας, με ακρωτηριασμένο το ένα του άκρο (δεν το χρειάζεται, η διαδρομή είναι ολοκληρωμένη), σαν έμβρυο, και απέναντί του ένα αντεστραμμένο άροτρο.
«Μελετάω χρόνια τώρα τον «Οδυσσέα» του Τζόις», λέει στην «Κ» ο Γιάννης Μελανίτης. «Παράλληλα με το αρχαίο έπος. Ο Τζόις δεν είναι μόνο το σημαντικότερο κεφάλαιο του μοντερνισμού αλλά συμπυκνώνει όλη την προηγούμενη λογοτεχνία, καθώς κάθε κεφάλαιο έχει γραφεί με διαφορετική τεχνική, αντιπροσωπεύοντας διαφορετικά σημεία του χώρου και του χρόνου. Επίσης, αντιπροσωπεύει και διαφορετικά σημεία του σώματος. Η συγκεκριμένη έκθεση είναι η τέταρτη πράξη, μετά τις περφόρμανς «Καλυψώ – Ναυσικά – Πηνελόπη», ενός συνολικού έργου που λέγεται «Στη χώρα του Κανένα»».
Η ομηρική διήγηση
Ο στόχος του καλλιτέχνη είναι να «παρακολουθήσει» τον Οδυσσέα αφού πια έχει φτάσει στην Ιθάκη και αφού έχει κλείσει και το 18ο κεφάλαιο του τζοϊσικού «Οδυσσέα» με τον μονόλογο της Μόλι Μπλουμ. «Υπήρξε ένα έπος που μιλούσε για τις περιπέτειες του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη, αλλά θεωρείται χαμένο», σχολιάζει ο Γ. Μελανίτης, ο οποίος, εκτός από το εμβληματικό μυθιστόρημα του Τζόις, έχει στηριχτεί πολύ και στην ομηρική διήγηση, στην κάθοδο του Οδυσσέα στον Αδη, στον χρησμό του Τειρεσία.
«Μετά την αποκατάσταση της εξουσίας στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας θα βάλει το κουπί στον ώμο, θα περπατήσει μέχρι το σημείο όπου οι άνθρωποι θα νομίζουν ότι το κουπί είναι δικράνι (δεν θα έχουν δηλαδή ιδέα περί ναυτοσύνης), θα το μπήξει βαθιά μέσα στο χώμα και εκεί θα κάνει τις σπονδές για τον θεό, τον οποίο εξόργισε εξαιτίας της σύγκρουσής του με τον Κύκλωπα».
Το πρώτο Εγώ
Οπως μας εξομολογείται ο καλλιτέχνης, ένα είδος συνοδοιπόρου σε αυτή του την αναζήτηση ήταν η Ρέα Thonges – Στριγγάρη, η οποία υπογράφει και ένα από τα κείμενα της έκθεσης (το άλλο φέρει την υπογραφή του Θανάση Μουτσόπουλου). «Εδώ και ενάμιση χρόνο συζητάω όλο αυτό το θέμα εξαντλητικά με τη Ρέα, η οποία έχει αναλύσει με φοβερή επάρκεια τι αντιπροσώπευε ο Κύκλωπας: τη σοφία της Φύσης, το αρχέγονο, μια εποχή παρωχημένη. Με το επινόημα του «ούτις», ο Οδυσσέας εξαφανίζει το σώμα του και το επανεμφανίζει τη στιγμή που φεύγει. Είμαι ο Οδυσσέας, λέει. Εκεί εμφανίζεται το πρώτο Εγώ. Η προγενέστερη γεωργική εποχή αντιστρέφεται. Κατά κάποιο τρόπο, ο Οδυσσέας είναι ο πρώτος αλχημιστής». Οπως σημειώνει η Ρέα Thonges – Στριγγάρη, αυτή είναι «ίσως η πρώτη τεκμηριωμένη κραυγή/εμφάνιση του Εγώ στην ιστορία της ανθρωπότητας… Για να γίνεις κάποιος πρέπει βαθιά πρώτα να βιώσεις το Κανένας». Εξ ου και ο νεκρός εαυτός στον ώμο του. «Τον θάνατο τον έχεις μαζί σου», λέει ο Γ. Μελανίτης. «Τον κουβαλάς συνεχώς μαζί σου».
Εκτός χρόνου
Το έργο με τον «εμβρυακό» Οδυσσέα και το άροτρο τιτλοφορείται «Νέα Συνειδητότητα». Γη, Φύση, Θεός, όλα πλέον βρίσκονται στο στόχαστρο ενός αναγεννημένου φαουστικού Οδυσσέα που, σύμφωνα με τον καλλιτέχνη, θα μπορούσε να συμβολίζει και την αναζήτηση για το νέο στην τέχνη σήμερα. Διότι ο Γ. Μελανίτης πιστεύει στη δυναμική της γλυπτικής σήμερα. «Μπορεί να υπάρξει η γλυπτική, αλλά με νέους όρους. Πρέπει να βγούμε έξω από τα όρια της τέχνης για να αντλήσουμε πηγές σήμερα», λέει και ναι μεν μιλάει με θαυμασμό για τον Χαλεπά, για τον Λάππα, για τον Μπόις, για μια Πιετά του Ελ Γκρέκο που μελετάει («έργο που δεν εντάσσεται σε καμία εποχή, τελείως φουτουριστικό, ο τρόπος που οργανώνεται το σώμα μέσα στο έργο, ό,τι πιο μελλοντικό μπορεί να φανταστείς, ακόμα και σήμερα, όχι μόνο τότε που φτιάχτηκε»), ωστόσο επιμένει ότι σήμερα ειδικά δεν είναι τυχαίο ότι «οι καλλιτέχνες επηρεάζονται πιο πολύ από στοιχεία που βρίσκονται έξω από την τέχνη». Κάνει λόγο για «μετασχηματισμούς στην τέχνη», ότι εκεί έγκειται όλο το παιχνίδι στην τέχνη σήμερα. Στη δική του περίπτωση, έχουμε συσχετισμούς και μετασχηματισμούς μέσα από τη βιολογία και τη βιοτεχνολογία. Διόλου τυχαία, το διδακτορικό που ετοιμάζει, κοντά στη Βάνα Ξένου, είναι πολύ σχετικό.
Κοιτάζω επίμονα το πρόσωπο του Οδυσσέα του: άφυλο, άχρονο, πρόσωπο εμβρύου μα και ηλικιωμένου ανθρώπου, πρόσωπο γήινο και εξωγήινο μαζί. Οπως λέει ο ίδιος: «Ηθελα να φανταστώ μια μορφή εκτός χρόνου, που δεν έχει ξαναγεννηθεί, που βρίσκεται στο απώτερο παρελθόν ή και στο απώτερο μέλλον, αρχαϊκό και φουτουριστικό μαζί, γήινο και εξωγήινο».
Το σώμα και το περιβάλλον
Ο Γιάννης Μελανίτης γεννήθηκε το 1967 στην Πάρο. Αποφοίτησε από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών – πτυχία Ζωγραφικής (εργαστ. X. Μπότσογλου) και Γλυπτικής (εργαστ. Γ. Λάππα), όπως και Master Ψηφιακών Τεχνών. Στα έργα του διερευνά τις αλληλεπιδράσεις του σώματος με το περιβάλλον μέσα από βιολογικές παραμέτρους. Χρησιμοποιεί τον δικό του όρο «βιο-performance», βασισμένος στην έννοια του αναλογικού σώματος (σε αντιδιαστολή με το ψηφιακό), σε μια προσπάθεια ανάδειξης της σωματικότητας, απεξαρτώντας το σώμα από την κυριαρχία των ψηφιακών προσομοιώσεων.
Η έννοια ενός σώματος εύπλαστου, που συγκροτεί έναν «ρευστό χώρο» μέσα στον χώρο, προτείνεται ως μια επανεμφάνιση της σωματικότητας. Παρουσιάζει διαδραστικές performances, ελεγχόμενες μέσω του Διαδικτύου, των θεατών ή του ιδίου, οι οποίες βασίζονται σε ειδικά σχεδιασμένο λογισμικό. Στα τελευταία έργα του, η τεχνολογία βρίσκεται κρυμμένη πίσω από τα αντικείμενα, ενώ έμφαση έχει δοθεί στη σχέση των βιολογικών παραγόντων στη διαδικασία σύνθεσης και εξέλιξης του έργου.
Μεταξύ των άλλων, οι πιο πρόσφατες συμμετοχές του περιλαμβάνουν δύο ομαδικές εκθέσεις στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα με γλυπτά και video-projections, παρουσίαση της διαδραστικής performance «Pleasure Machine» στο 8ο New York Digital Salon, όπως και στο Blue Stage in the House of World Cultures στο Βερολίνο και στην ομαδική έκθεση «Toxic» στο Deste Foundation με το video «O καλλιτέχνης ως πτηνό» (2001). Τον Οκτώβριο 2001 εγκατέστησε στο Mexico City το διαδραστικό έργο «Terra Incognita» (τηλε-ρομποτικό γλυπτό), προσκεκλημένος στο X Διεθνές Φεστιβάλ Περφόρμανς με θέμα «Ζωή σε Αλλους Πλανήτες».
Αρθρογραφεί στα περιοδικά artzine και Futura με κείμενα στην ελληνική και αγγλική γλώσσα. Από το 2002 εργάζεται ως εξωτερικός συνεργάτης του Τομέα Γλυπτικής της ΑΣΚΤ Αθήνας. Από τον Ιούνιο του 2005 είναι υποψήφιος διδάκτωρ της Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ. Θέμα της διατριβής του «Βιολογικές δυναμικές στην τέχνη και την αρχιτεκτονική».
Η έκθεση «Οδυσσεύς ως Φάουστ» στην Ε 31 Gallery (Ευριπίδου 31 – 33) θα διαρκέσει έως τις 22 Μαρτίου.