Νίκος Στάγκος, ο ποιητής της τέχνης

Νίκος Στάγκος, ο ποιητής της τέχνης

7' 58" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Είναι πασίγνωστη η ρήση που θέλει την Ελλάδα να «τρώει» τα παιδιά της. Εκτός, ίσως, από εκείνα που πρόλαβαν κι έφυγαν νωρίς. Ο Δημήτρης Μητρόπουλος έφυγε και γλίτωσε, ο Νίκος Σκαλκώτας επέστρεψε και κατέληξε τελευταίο βιολί σε διάφορες ορχήστρες. Ο πρώτος διέπρεψε, ο δεύτερος καταδικάστηκε στην αφάνεια. Ομως και οι δύο ήταν μεγάλοι. Ωστόσο, όχι σπάνια, ακόμα κι αυτούς τους Ελληνες που διαπρέπουν στο εξωτερικό τους ανακαλύπτουμε μετά θάνατον. Ισως κάτι τέτοιο να ισχύσει με την περίπτωση του ποιητή Νίκου Στάγκου, ο οποίος πέθανε στο Λονδίνο, το 2004, σε ηλικία 68 χρόνων, χτυπημένος από τον καρκίνο.

Ελάχιστα γνωστό είναι το όνομά του στην Ελλάδα, στον λογοτεχνικό και εικαστικό κόσμο του Λονδίνου όμως, το όνομα του Νίκου Στάγκου βαραίνει ακόμα. Οχι μόνον ως ποιητή αλλά και ως υπεύθυνου επιμελητή εκδόσεων, αρχικά στον οίκο Penguin και στη συνέχεια στον Thames & Ηudson.

Σύμφωνα με τον Independent, «ο Νίκος Στάγκος ήταν μία από εκείνες τις περιπτώσεις ανθρώπων που επηρέασαν βαθιά το εκδοτικό γίγνεσθαι στη Βρετανία, ειδικά στον χώρο των εικαστικών. Για περισσότερα από 30 χρόνια ήταν υπεύθυνος μερικών από τα σημαντικότερα βιβλία τέχνης του ύστερου 20ού αιώνα. Κατά συνέπεια, με τον τρόπο του και το χαμηλό του προφίλ καθόρισε το πεδίο της ιστορίας της τέχνης, τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ». Πράγματι, στον Penguin αρχικά, ο Στάγκος ξεκίνησε τη σειρά «Σύγχρονοι Ποιητές», εισάγοντας στη Βρετανία την ποίηση των Ασμπερι, Τσβετάγιεβα, Πεσόα και Ρίτσου (σε δική του μετάφραση). Επίσης, επιμελήθηκε την έκδοση «Βυζαντινό ύφος και πολιτισμός» του Στίβεν Ράνσιμαν, ενώ καταλυτική ήταν και η συμμετοχή του στο εμβληματικό για τη σύγχρονη ιστορία της τέχνης «Ways of Seeing» (1972) του Τζον Μπέργκερ. Στον Thames & Hudson, ο Στάγκος ξεκίνησε την διεθνούς φήμης σήμερα σειρά βιβλίων World of Art, με έργα κορυφαίων καλλιτεχνών, όπως των David Hockney, Francis Bacon, R. B. Kitaj, Lucian Freud κ.ά., με τους οποίους συνδέθηκε με στενή φιλία. Σε συνεργασία με τον μεγάλο ποιητή Στίβεν Σπέντερ και τον Hockney, ο Στάγκος επιμελήθηκε την αγγλική έκδοση ποιημάτων του Καβάφη.

Ομως ο Στάγκος ήταν ο ίδιος εξαιρετικός ποιητής – αλλά δεν προώθησε ποτέ το έργο του. Από τον Thames & Hudson κυκλοφόρησε πρόσφατα μία καλαίσθητη εικονογραφημένη έκδοση με ποιήματα του Στάγκου στα αγγλικά. Τίτλος της, «Pure Reason. Poems by Nikos Stangos» και συνοδεύεται από 44 εξαιρετικά έργα εικαστικών καλλιτεχνών με τους οποίους ο Στάγκος είχε συνδέσει το όνομά του, επιμελούμενος λευκώματα και καταλόγους τους. Τι γίνεται στα καθ’ ημάς σχετικά με τον Στάγκο; Σχεδόν τίποτα. Αναμένουμε έναν τόμο ποιημάτων του από τις εκδόσεις Αγρα, ενώ πριν από δυόμισι δεκαετίες περίπου είχαν κυκλοφορήσει δύο βιβλία του («Ποιήματα 1966-77» και «Τα οικεία περιβάλλοντα των λέξεων») από τις εκδόσεις Κέδρος, το 1979 και το 1981 αντίστοιχα, και τα δύο εξαντλημένα σήμερα. Την πρόσφατη, εξαιρετική έκδοση του Thames & Hudson επιμελήθηκε (με εισαγωγικό και σχόλια) ο επί σαράντα συνεχή έτη σύντροφος του Ν. Στάγκου, ο Αμερικανός μυθιστοριογράφος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, Ντέιβιντ Πλαντ, τον οποίο συναντήσαμε πριν από λίγο καιρό, στο σπίτι του στο Μανχάταν. Επίσης, η «Κ» συνάντησε στην Αθήνα και τον Thomas Newrath, ιδιοκτήτη του Thames & Hudson, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Στάγκο επί τριάντα χρόνια.

Ούτε ένα χωριό, ένα νησί

Ο Νίκος Στάγκος γεννήθηκε στις 21 Νοεμβρίου του 1936 στην Αθήνα. Ο πατέρας του καταγόταν από μια αρχαία ελληνική πόλη στις όχθες της Μαύρης Θάλασσας, την Απολλωνία, η οποία βρίσκεται στη σημερινή Βουλγαρία. Η μητέρα του καταγόταν και αυτή από τη Μικρά Ασία και ήρθαν και οι δύο στην Ελλάδα με την «ανταλλαγή πληθυσμών». «Για τον Νίκο, καθοριστικό ήταν το γεγονός ότι προερχόταν από οικογένεια προσφύγων. Ο ίδιος γεννήθηκε στην Αθήνα, αλλά πάντα αισθανόταν ξένος στην Ελλάδα. Δεν υπήρχε ένα χωριό ή ένα νησί το οποίο να έχει ως σημείο αναφοράς», λέει στην «Κ» ο Ντ. Πλαντ.

Ο πατέρας του Ν. Στάγκου σπούδασε στο ΜΙΤ πολιτικός μηχανικός και αρχιτέκτονας. Αργότερα θα επέβλεπε τον σχεδιασμό και την ανέγερση του Κολλεγίου Αθηνών στο Ψυχικό, όπου έμεναν οικογενειακώς, και στο οποίο θα φοιτούσε ο Νίκος. «Μου είχε πει», θυμάται ο Πλαντ, «ότι την ημέρα της γέννησής του, έφτασαν με μεγάλες τιμές στην Ελλάδα τα οστά του βασιλιά Κωνσταντίνου. Η μητέρα του Νίκου ίσα που πρόλαβε να φτάσει στο μαιευτήριο από την κοσμοπλημμύρα στους δρόμους».

Ενας Αριστερός στο Κολλέγιο

Αργότερα η οικογένεια Στάγκου μετακόμισε στο Ελληνικό. «Μου είχε πει ότι κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ένας Γερμανός αξιωματικός της Λουφτβάφε έμενε στο σπίτι τους. Ο πατέρας του είχε ένα ράδιο και κάθε τόσο το γύριζε στα βραχέα, όταν έλειπε ο αξιωματικός, για να μπορεί να ακούει το BBC. Υπήρξαν όμως φορές που ο αξιωματικός ήθελε να ακούει μαζί με τον πατέρα του το BBC. Αργότερα έμαθαν ότι καταρρίφθηκε με το Στούκας του και σκοτώθηκε».

Τη χρονιά που έληξε ο Εμφύλιος, ο Νίκος Στάγκος έγινε δεκτός στο Κολλέγιο Αθηνών. Την ίδια εποχή περίπου έγινε μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος. «Πήγαινε στα θέατρα και πετούσε προκηρύξεις από τον εξώστη», λέει γελώντας ο Πλαντ. «Σε μια ομιλία του στο Κολλέγιο ξεκίνησε παίζοντας μουσική του Σοστακόβιτς. Μου έλεγε ακόμα ότι στο σπίτι του στο Ελληνικό είχαν μια παραδουλεύτρα η οποία είχε κάνει αντάρτισσα. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου κατάφεραν και βρήκαν ένα κοτόπουλο. Αλλά επειδή κανένας δεν μπορούσε να το σφάξει, το έδωσαν σ’ εκείνη. «Δεν μπορείτε να το σφάξετε;» τους ειρωνεύτηκε. «Εγώ σφάζω ανθρώπους κάθε βράδυ»».

Αφού αποφοίτησε από το Κολλέγιο, ο Στάγκος ταξίδεψε στην Αμερική και στο Χάρβαρντ σπούδασε φιλοσοφία. Επέστρεψε στην Ελλάδα, υπηρέτησε τη θητεία του και άρχισε τις γνωριμίες με Ελληνες συγγραφείς. «Εγινε φίλος με τον Εμπειρίκο (θα μετέφραζε και ποιήματά του), με τον Νάνο Βαλαωρίτη και με τον Κώστα Ταχτσή. Με την παρότρυνση των δύο τελευταίων, συμμετείχε στα πρώτα τεύχη του περιοδικού «Πάλι», στο οποίο δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα», αφηγείται ο Πλαντ.

Κατά της χούντας με τη Μελίνα

Η σημαδιακή χρονιά για τον Στάγκο ήταν το 1965, οπότε και μετακόμισε στο Λονδίνο. «Εγώ τον γνώρισα το 1966», εξομολογείται ο Πλαντ. «Δούλευε στο γραφείο Τύπου της ελληνικής πρεσβείας. Οταν τον γνώρισα, το 1966, μου είχε πει ότι η Ελλάδα δεν πήγαινε καλά. Θυμάμαι, μου είχε πει πως φημολογούνταν ότι η βασιλική οικογένεια έστελνε χρήματα σε ξένες τράπεζες, για τη δική της ασφάλεια. Μείναμε μαζί και γνωρίσαμε τον Αλαν Ρος, εκδότη του The London Magazine. Εκεί, τον Αύγουστο του 1966 ο Νίκος δημοσίευσε την «Επιστολή προς την Αθήνα», αναφερόμενος στη μαζική φυγή δημιουργικών ανθρώπων από την Ελλάδα εξαιτίας της «μικρότητας και της αδιαφορίας» που επικρατούσε εκεί. Οταν η χούντα πήρε την εξουσία, ο Νίκος παραιτήθηκε αμέσως από την πρεσβεία. Κατέβηκε στους δρόμους. Θυμάμαι μια τεράστια διαδήλωση που κατέληξε στην πλατεία Τραφάλγκαρ, με τη Μελίνα Μερκούρη να φοράει ένα στενό κόκκινο πουκάμισο και να σηκώνει τα χέρια της καταδικάζοντας τους συνταγματάρχες».

Ρenguin και Thames & Ηudson

Δίχως καμία πρότερη εμπειρία και με τα αγγλικά δεύτερη γλώσσα, ο Στάγκος «τόλμησε» να περάσει από συνέντευξη με τον ιδρυτή του Penguin Books, τον Σερ Αλεν Λέιν, για μια θέση υπευθύνου της σειράς ποίησης. «Πήρε τη δουλειά, η οποία τον έφερε στο επίκεντρο της λογοτεχνικής πιάτσας. Προσπάθησε επίσης σκληρά να εκδοθεί το «Τρίτο Στεφάνι» του Ταχτσή και το 1983 επιμελήθηκε ένα τεύχος του The London Magazine με κείμενα του Γιώργου Ιωάννου και του Τάκη Παπατσώνη και με εικαστικά έργα του Αντώνη Κυριακούλη».

Ο Λέιν πέθανε το 1970 και τα Penguin Books πέρασαν σε μια πιο εμπορική γραμμή, πράγμα που δυσαρέστησε τον Στάγκο. Το 1974 παραιτήθηκε και προσλήφθηκε στον Thames and Hudson. Πολλά από τα βιβλία που επιμελήθηκε ο Στάγκος απέσπασαν διάφορα βραβεία. «Ο Νίκος έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από πολύ κόσμο. Κατά καιρούς», θυμάται ο Πλαντ, «ο μεγάλος ποιητής Οντεν έτρωγε σπίτι μας, παρέα με τον Στίβεν Σπέντερ. Οταν μια φορά ο Οντεν είπε, «Κοίτα, Νίκο, η καλύτερη εποχή της Ελλάδας ήταν στην Τουρκοκρατία», ο Νίκος απάντησε «Ανοησίες!» Πολύ δύσκολα να μιλούσε κανείς έτσι στον Οντεν, ο οποίος σώπασε».

«Αδελφή ψυχή»

Ο Νίκος Στάγκος ήταν γνωστός στους λονδρέζικους κύκλους ως έξοχος επιμελητής – ελάχιστοι όμως γνώριζαν ότι έγραφε ποίηση. Οπως μας είπε ο ιδιοκτήτης του Thames & Hudson, Thomas Newrath, τον οποίο συναντήσαμε στην Αθήνα: «Συνεργάστηκα μαζί του επί τριάντα συνεχή έτη. Ηταν για μένα μια αδελφή ψυχή, όχι απλώς συνεργάτης. Ωστόσο, ανακάλυψα ότι ήταν ποιητής από τον Ντέιβιντ Πλαντ, όχι από τον ίδιο». Κατά τον Πλαντ: «Δεν τον ενδιέφερε να προωθήσει το ποιητικό του έργο στην Ελλάδα διότι σιχαινόταν τα παιχνίδια με εκδότες, κριτικούς κ.λπ. Πίστευε ότι το έργο του αρκούσε για να μιλήσει από μόνο του. Είχε ένα προσωπικό όραμα και αυτό του έφτανε».

Εχανε την Ελλάδα, έχανε τη γλώσσα του

Πώς σκιαγραφεί τον «άγνωστο» Στάγκο ο Newrath; «Στη δουλειά του ήταν απίστευτα σχολαστικός, αλλά όλη του η ευαισθησία και η προσοχή πήγαινε στους συγγραφείς με τους οποίους συνεργαζόταν, όχι στον εκδοτικό οίκο. Δεν είχα πρόβλημα με αυτό, διότι ήξερα ότι έκανε τρομερή δουλειά. Ηταν κοινωνικός, είχε μιαν αμεσότητα στον λόγο του και ενίοτε μπορούσε να γίνει προκλητικός. Μερικές φορές εύχομαι να κρατούσε το στόμα του κλειστό! Δεν μασούσε τα λόγια του, παρότι απέκρυβε το γεγονός ότι έγραφε ποίηση. Ηταν εκπληκτικά καλλιεργημένος άνθρωπος. Αγαπούσε τον Βάγκνερ και τον Ταρκόφσκι». Αυτό που δεν μας είπε ο ιδιοκτήτης του μεγάλου λονδρέζικου οίκου ήταν ότι λίγο μετά τον θάνατο του Στάγκου, ο Newrath οργάνωσε μια γιορτή μνήμης στη National Gallery του Λονδίνου, αναθέτοντας στον Ρίτσαρντ Γκουντ να ερμηνεύσει «Παρτίτες» του Μπαχ.

Σήμερα ο Ντέιβιντ Πλαντ μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και το Λονδίνο. Ωστόσο, διατηρεί ένα διαμέρισμα στα Εξάρχεια για να μπορεί να επισκέπτεται κάθε τόσο τον τάφο του αγαπημένου του συντρόφου, στο Β΄ Νεκροταφείο. «Οσο περνούσαν τα χρόνια, τόσο ο Νίκος αισθανόταν ότι έχανε τους δεσμούς του με την Ελλάδα», θυμάται. «Μερικές φορές έλεγε με λύπη ότι έχανε τη μητρική του γλώσσα. Ολο και περισσότερο έγραφε ποίηση στα αγγλικά. Ζούσε την προσωπική του διασπορά».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή