Η ανέλπιστη εκδοτική επιτυχία του μεταθανάτιου βιβλίου του Ζήσιμου Λορεντζάτου «Collectanea» έβαλε τον εκδοτικό οίκο «Δόμο», για πρώτη φορά στην ιστορία του, στη λίστα των οίκων με τα πιο ευπώλητα βιβλία για αρκετές εβδομάδες. Με την ευκαιρία αυτή ο εκδότης και κάποτε διακεκριμένος στο σχολικό στίβο εκπαιδευτικός Δημήτρης Μαυρόπουλος μιλάει στην «Κ» για τη γέννηση του «Δόμου» (τον Σεπτέμβριο του 1978) και την κριτική έκδοση των «Απάντων» του Παπαδιαμάντη, εκδοτικό εγχείρημα απροσμέτρητης αξίας, αναμενόμενο μόνο από μεγάλο κρατικό θεσμό και όχι από μικρό εκδότη. Εκφράζει την αγάπη του για τη μαστορική και το δέος του για τους ιερούς κανόνες της τυπογραφίας και σχολιάζει τη λεγόμενη οικονομική – αναγνωστική κρίση των ημερών μας.
– Φαίνεται ότι το «Collectanea» θα είναι το πιο ευπώλητο βιβλίο του Ζήσιμου Λορεντζάτου. Τι τύχη είχαν τα προηγούμενα βιβλία του;
– Ναι, πράγματι, ήταν μια έκπληξη για μένα η ανταπόκριση του κοινού σε αυτό το βιβλίο. Του Ζήσιμου τα βιβλία συνήθως τα βγάζαμε σε 1.000 αντίτυπα, μερικά και σε μικρότερο αριθμό 500 και 400… Το κοινό του ήταν περίπου 800 αντίτυπα, να πουληθούν μέσα σε 10 χρόνια. Το μόνο που είχε κάνει δεύτερη έκδοση ήταν αυτό το ταξιδιωτικό, που δεν είναι απλώς μόνο ταξιδιωτικό, «Στου τιμονιού τ’ αυλάκι».
Οι λίγοι του πολιτισμού
Δεν ήταν εύκολο να προσεγγίσει κανείς τα βιβλία του Ζήσιμου. Υπήρξαν αρκετές, ασφαλώς καλές, παρουσιάσεις. Αλλά θα το πω με έναν τρόπο λίγο παροιμιακό, από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα μια μικρή αναλογία ανθρώπων είναι που φτιάχνει πολιτισμό. Ο Ζήσιμος επηρέασε ανθρώπους. Τους λίγους αυτούς. Κι αυτοί οι λίγοι επηρέασαν άλλους. Τα βιβλία του, όταν έβγαιναν ήταν γι’ αυτή τη μικρή αναλογία ανθρώπων ένα εκδοτικό γεγονός. Εχω ακούσει την έκφραση, να πάμε πολύ παλιά, ότι το «Χαμένο Κέντρο» έλαβε τη θέση ενός μανιφέστου μέσα στην Ιστορία. Πάντως, η έκπληξή μου είναι μεγάλη. Γιατί αυτό το βιβλίο, μέσα σε τρεις εβδομάδες τώρα, κοντεύει να φτάσει τα 800 αντίτυπα, που άλλες φορές θέλαμε 10 χρόνια για να τα φτάσουμε. Γιατί; Οπως μου έλεγε ένας φίλος, το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου ήταν ένα περιεχόμενο που έλειπε, χρόνια τώρα, από τον τόπο μας, από την πνευματική μας ζωή, να το πω έτσι. Πιστεύω ότι αυτός είναι ο λόγος. Είναι το βιβλίο που πουλιέται στόμα με στόμα.
– Υπήρξε άραγε κι ένα κοινό που αγόρασε το βιβλίο ψάχνοντας να βρει στοιχεία προσωπικά του Λορεντζάτου που δεν έβρισκε αλλού;
– Κι εγώ όταν πήρα στα χέρια μου το χειρόγραφο, το αυτόγραφο του Ζήσιμου και κάθισα να το διαβάσω, περίμενα να δω πράγματα προσωπικά. Ομως, δεν εκτίθεται προσωπικά ο Λορεντζάτος σε αυτό το βιβλίο, παρ’ όλο που υπάρχουν προσωπικές αναφορές -πάρα πολλές-, καταθέσεις μεταφυσικών αξόνων κυρίως, κάτι που δεν φαίνεται στο δοκιμιακό του έργο ή μάλλον είναι κρυμμένο κάτω από τις γραμμές. Μερικές δε καταγραφές μπορεί να τις πεις ομολογίες πίστεως. Το μπακγκράουντ του βιβλίου αυτού είναι φοβερό. Δεν ξέρω πόσοι έχουμε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε το υλικό που απλώνεται. Κυρίως όσο αφορά την ξένη λογοτεχνία και την ποίηση. Είναι ζωγραφιά μιας εποχής που λέμε ότι τελειώνει. Ελπίζω να μην τελειώσει. Δεν ξέρουμε. Η ιστορία έχει χαοτικό χαρακτήρα, ιδίως στην πνευματική ζωή. Ο Λορεντζάτος ζωγραφίζει αυτόν τον κόσμο από τη δεκαετία του ’40, για 50 χρόνια περίπου.
– Ο Λορεντζάτος έζησε μακριά από τον θόρυβο και τα ενδιαφέροντα της αγοράς. Μήπως σε αυτήν την επιλογή του τον μιμήθηκε και ο «Δόμος»;
– Ο εκδοτικός οίκος έχει σχέση με τον Λορεντζάτο. Θα έλεγα ότι είναι ένας από αυτούς που τον γέννησαν. Η σχέση μου μαζί του με επηρέασε και στον τρόπο του βίου μου. Ναι, περίπου κι εγώ μακριά από τη δημοσιότητα θέλω να είμαι. Καμιά φορά μου λένε γιατί δεν κάνω αυτά τα μάρκετινγκ, ξέρω ‘γω, και απαντάω ότι δεν πουλάω φέτα Παρνασσού για να τη διαφημίσω. Αλλο πράγμα κάνω. Αν είναι στέρεο, θα περπατήσει μόνο του. Αν δεν είναι, θα βουλιάξει.
– Πώς αποτολμήσατε τέτοιο τεράστιο και δαπανηρό εκδοτικό εγχείρημα, όπως ήταν η κριτική έκδοση των Απάντων του Παπαδιαμάντη;
– Ο ενθουσιασμός έπαιξε ρόλο. Γιατί αν έπαιζε η λογική ρόλο, δεν θα προχωρούσαμε. Ο εκδοτικός οίκος δημιουργήθηκε για να βγουν τα άπαντα του Παπαδιαμάντη. Ολα τα άλλα ήρθαν μετά. Δεν τα είχα υπολογίσει τότε. Μάλιστα, ο εκδοτικός οίκος γεννήθηκε στο ύψος της Μαλακάσας. Είναι ενδιαφέρουσα αυτή η ιστορία: είχαμε πάει με τον Λορεντζάτο και τον Χρήστο τον Γιανναρά στη Χαλκίδα, να φάμε ένα ψαράκι με τον Τριανταφυλλόπουλο, να κάνουμε και την εκδρομή μας. Κι εκεί ο Τριανταφυλλόπουλος μας έλεγε με στενοχώρια ότι θέλει να ξεκινήσει αυτή την κριτική έκδοση του Παπαδιαμάντη, αλλά δεν βρίσκει εκδότη. Είχε ήδη αποταθεί σε τρεις μεγάλους και δεν βρήκε ανταπόκριση. Επιστρέφοντας, λοιπόν, στο ύψος της Μαλακάσας, ελεεινολογούσαμε τον τόπο μας που δεν υπάρχει ένας να τον εκδώσει κι αποτόλμησα την κουβέντα: Γιατί δεν φτιάχνουμε τον δικό μας εκδοτικό οίκο; Λοιπόν, έτσι φτιάχθηκε ο «Δόμος» για να βγει ο Παπαδιαμάντης. Ηταν ένα εγχείρημα που με δικαίωσε, πρέπει να πω. Δεν χρειάζονται άλλα κέρδη στη ζωή σου πέρα από αυτή τη δικαίωση, φτάνει αυτό.
Θεολογικά βιβλία
– Εχει διαμορφώσει το δικό του κοινό ο «Δόμος»; Και ποιους τομείς στον χώρο του βιβλίου προσπάθησε να καλύψει;
– Ναι, νομίζω ότι έχει ένα κοινό. Κατ’ αρχήν είναι όλο το έργο γύρω από τον Παπαδιαμάντη. Δεν είναι μόνο τα «Απαντα» που έβγαλα και οι μελέτες γύρω από τον Παπαδιαμάντη. Μετά και λόγω της σχέσης μου με την Εκκλησία προσπάθησα να υπηρετήσω κάποια θεολογικά πράγματα, αποφεύγοντας πάρα πολύ να βγάλω θρησκευτικά βιβλία. Ομως, όταν έπεφτε στα χέρια μου ένα καλό θεολογικό βιβλίο, ναι, το έβγαζα, αδιαφορώντας αν θα βρει ανταπόκριση ή όχι. Πιστεύω ότι σε αυτόν τον τομέα έχω βγάλει αρκετά κλασικά θεολογικά έργα. Και τρίτο ήταν το δοκίμιο. Ο Ζήσιμος είναι η ραχοκοκαλιά του δοκιμίου, πρέπει να πω. Ο Γιανναράς είναι η δεύτερη ραχοκοκαλιά του δοκιμίου και κοντά εκεί έχω βγάλει κι άλλα δοκίμια ή μελέτες, που είχαν κάτι να πουν. Κατά τη γνώμη μου, βέβαια, έτσι; Και βλέπω ότι αρκετοί άνθρωποι το έχουν καταλάβει κι έτσι, όταν ένα βιβλίο γράφει εκδόσεις «Δόμος», έχουν εμπιστοσύνη ότι κάτι θα βρουν μέσα σ’ αυτό.
Ιεροί οι κανόνες της τυπογραφίας
– Ο «Δόμος» έγινε γνωστός στη βιβλιαγορά και χάρη στην αισθητική αρτιότητα των βιβλίων του. Ποια ήταν τα κίνητρα που σας έκαναν να στραφείτε στις εκδόσεις;
– Εχω μια φυσική επιτηδειότητα με τα τεχνικά θέματα, με κατασκευές κ.λπ. Από μαθητής είχα μια τάση να πηγαίνω σε τυπογραφεία. Αυτό το μυστήριο του τυπογραφείου μου άρεσε πάρα πολύ. Εβλεπα και έκλεβα βλέποντας. Και πριν ακόμα ιδρυθεί ο «Δόμος» ανακατευόμουν με επιμέλειες εκδόσεων: πιο πολύ ήθελα να είμαι στο τυπογραφείο να βλέπω τη διαδικασία. Τότε τα τυπογραφεία δεν ήταν τα κομπιούτερ, ήταν οι άνθρωποι, τα μέταλλα, ήταν τα μελάνια που μύριζαν, πολλά πράγματα ήτανε. Ετσι, όταν ιδρύθηκε ο «Δόμος», αποφάσισα να εκδώσω τον Παπαδιαμάντη με μονοτυπία, δηλαδή με μεταλλικά στοιχεία. Με βοήθησε πολύ ο μακαρίτης ο Φίλιππας ο Βλάχος, οι αδελφοί Παληβογιάννη, ο μακαρίτης ο Ζουμαδάκης. Πήγα κοντά τους, έμαθα βλέποντας την τέχνη, έφτιαξα ένα δικό μου τυπογραφείο και εκεί φτιάξαμε τον Παπαδιαμάντη. Δεν έχω τίποτα ιδιαίτερες ικανότητες για την αισθητική. Ομως επιμένω να τηρώ τους κανόνες της παραδοσιακής τυπογραφίας, τους θεωρώ ιερούς κανόνες. Αυτή είναι η αισθητική: να τηρήσεις τους κανόνες. Εν αντιθέσει προς τη σημερινή κατάσταση, να το πω έτσι, όπου πολλοί δεν τους ξέρουν κι αφήνουν τις μηχανές να τους πηγαίνουν ή μια αισθητική σύγχρονη που μπορείς να επεμβαίνεις σε οποιαδήποτε μορφή και να την κάνεις εσύ όπως θέλεις.
– Οι κανόνες είναι επακριβώς προσδιορισμένοι;
– Είναι συγκεκριμένοι, προσδιορισμένοι. Εχουν καταγραφεί από μελετητές. Εγώ τους έμαθα από παλιούς μαστόρους. Καμιά φορά ως επιμελητής ήθελα κάτι να κάνω και ο μάστορας φώναζε: «Αυτό δεν γίνεται!». Εννοούσε ότι αυτό δεν το έχουμε μάθει στην παράδοση της τυπογραφίας να το κάνουμε, δεν μπορεί να γίνει. Και πάντα δίκιο είχε ο μάστορας.
Το θέμα είναι τι διαβάζουμε και όχι πόσο
– Η οικονομική κρίση εντείνει την αναγνωστική κρίση; Ποιοι εκδότες θίγονται περισσότερο;
– Δεν είναι εύκολη απάντηση. Πριν από ένα μήνα θα έδινα μια απάντηση. Τώρα με αυτή την έκπληξη, ένα βιβλίο 800 σελίδων, ακριβό βιβλίο, η λιανική του τιμή με το ΦΠΑ είναι 47 ευρώ, δεν είναι ευκαταφρόνητο ποσό, να έχει τέτοια κυκλοφορία… Τα ‘χω χαμένα… Ισως η οικονομική κρίση επηρεάσει αυτά τα λεγόμενα «βιβλία μιας χρήσεως». Αντί μια οικογένεια ή ένας αναγνώστης να αγοράζει 4, 5, 10 βιβλία, τον χρόνο, να το περιορίσει και να αγοράζει 2 – 3. Είναι σύνθετο το πρόβλημα. Μια απλή απάντηση θα ήταν παρακινδυνευμένη και αφελής νομίζω.
– Υπάρχει αναγνωστική κρίση;
– Οχι, αναγνωστική κρίση δεν υπάρχει. Και περισσότερος κόσμος διαβάζει και περισσότερα βιβλία διαβάζονται. Το ερώτημα είναι τι βιβλία διαβάζονται και τι κόσμος διαβάζει. Θυμάμαι ότι όταν ήμουν νέος θαυμάζαμε τους τουρίστες που στην παραλία πάντα είχαν ένα βιβλίο και διαβάζανε κι εμείς δεν το κάναμε. Δεν λέει τίποτα αυτό. Το θέμα είναι τι διαβάζεις. Επιτρέψτε μου να τη μετακινήσω λίγο την ερώτηση. Φοβούμαι ότι περνάμε μια μεγάλη κρίση, την τελευταία δεκαετία, για να μην πω δεκαπενταετία. Δεν έχουμε βιβλία με περιεχόμενο που ν’ ανοίγει δρόμους. Εχουμε κατακλυστεί από αυτά τα βιβλία, που εντάσσουμε στη λογοτεχνία ή στην ψυχολογία, τα οποία είναι μια καταγραφή ή περιγραφή ψυχολογικών καταστάσεων, κυρίως δε, γυναικείων. Μου έκανε εντύπωση, μια φορά, η περίπτωση ενός άνδρα συγγραφέα, καλού συγγραφέα, λογοτέχνη, ο οποίος ομολόγησε ότι αναγκάστηκε να αλλάξει γραφή και να γράφει με γυναικεία ψυχολογία για να είναι ευπώλητα τα βιβλία του. Τέτοια κρίση έχουμε. Κρίση πνευματική, να την ονομάσω. Κατά τα άλλα, οι αριθμοί ευημερούν.
– Η σχέση σας με τους συγγραφείς που εκδώσατε ήταν τυπικά επαγγελματική;
– Οχι. Με τους συγγραφείς έχω προσωπική σχέση. Είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις που θα βγάλω ένα βιβλίο με έναν συγγραφέα που δεν τον ξέρω ως φίλο. Αλλά και όταν βγάζω ένα βιβλίο κι αν δεν είναι στενός μου φίλος, γίνεται στενός μου φίλος. Είναι προσωπική η σχέση με τους συγγραφείς.