Γκολιaρντα Σαπιeντσα
«Η τέχνη της χαράς»
Μετ. Αννα Παπασταύρου
Εκδ. Πατάκη
Το «ουδείς προφήτης στον τόπο του» ισχύει προφανώς και στη λογοτεχνία. Είναι η περίπτωση του μυθιστορήματος «Η τέχνη της χαράς», το οποίο η συγγραφέας του, Γκολιάρντα Σαπιέντσα (1924 – 1996) μια «ελεύθερη και ελευθέρια γυναίκα» όπως η ηρωίδα της, η Μοντέστα, δεν ευδόκησε να δει τυπωμένο και έγινε τεράστια επιτυχία στην Ιταλία, και στον κόσμο στη συνέχεια, μέσω Γαλλίας. Χαρά της τέχνης, αριστούργημα του ιταλικού novecento (που παραπέμπει ποικιλοτρόπως στο «1900» του Μπερτολούτσι θα συμπληρώναμε), ένα μυθιστόρημα που αξίζει για δέκα, είκοσι, εκατό άλλα, το ένα και μοναδικό και το καλύτερο μυθιστόρημα των τελευταίων ετών: ιδού κάποιοι χαρακτηρισμοί για το βιβλίο στο γαλλικό Τύπο. Κάπου εκεί το ανακάλυψε η Ιταλία και σήμερα εμείς (σε μία από τις ωραιότερες δουλειές της πάντα εξαιρετικής μεταφράστριας Αννας Παπασταύρου), την ώρα που ετοιμάζεται και η κινηματογραφική του μεταφορά.
Μυθιστορηματική ζωή
Η ιστορία του χειρογράφου αυτού είναι πραγματικά μυθιστορηματική, όπως και η ζωή της συγγραφέως. Η Σαπιέντσα ήταν το ενδέκατο παιδί σε μια οικογένεια που είχε προκύψει από την ελεύθερη ένωση του σοσιαλιστή δικηγόρου Τζουζέπε Σαπιέντσα με τη σοσιαλίστρια συνδικαλίστρια, φίλη και συνεργάτιδα του Αντόνιο Γκράμσι Μαρία Τζούντιτσε, και των δέκα παιδιών τους. Η Γκολιάρντα, που το όνομά της παραπέμπει παιγνιωδώς στους ανατρεπτικούς-αναρχικούς περιπλανώμενους κληρικούς και σπουδαστές του Μεσαίωνα, δεν πήγε σχολείο για να μη δεχτεί φασιστικές επιρροές. Μεγαλώνοντας σε ένα περιβάλλον εντελώς αντισυμβατικό, σοσιαλιστικό και ενεργά αντιφασιστικό, έζησε μια ζωή έξω από τα κοινά μέτρα, παραδομένη στην τέχνη, ως ηθοποιός και συγγραφέας, στην τέχνη όμως ως ζωή, με τον πόνο και την ηδονή της (κι αυτό της κόστισε δύο απόπειρες αυτοκτονίας και έναν εγκλεισμό σε ψυχιατρείο, αλλά της χάρισε και τους πιστούς φίλους που τη συνόδεψαν στην τελευταία της κατοικία μοιράζοντας και διαβάζοντας ποιήματά της).
Γνωστή για τις ερμηνείες της στα πιραντελικά έργα, εγκατέλειψε κάποια στιγμή το θέατρο (και το σινεμά, όπου έπαιξε ρόλους αλλά έκανε και περάσματα σε σημαντικές ταινίες, όπως στο «Senso» του Βισκόντι) για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία. Δεν δίστασε μάλιστα κάποια στιγμή να κλέψει τα κοσμήματα μιας γνωστής της για να μπορέσει να γράψει και να εκδώσει ένα βιβλίο της, καταλήγοντας στη φυλακή. Παρότι η ίδια ήταν σχετικά γνωστή ως ηθοποιός και καθηγήτρια υποκριτικής, το λογοτεχνικό της έργο δεν είχε καμία ιδιαίτερη επιτυχία και συγκεκριμένα την «Τέχνη της χαράς» την εξέδωσε ο σύζυγός της μετά το θάνατό της, ιδίοις αναλώμασι, σε ένα μικρό εκδοτικό οίκο. Πέρασε παντελώς απαρατήρητη.
Στα γαλλικά
Εως τη στιγμή που μια Γερμανίδα εκδότρια ανακοίνωσε την ύπαρξή του παράξενου αυτού κειμένου σε Γάλλο συνάδελφό της, παραληρώντας από ενθουσιασμό αλλά και προειδοποιώντας τον ότι είναι ογκωδέστατο, η συγγραφέας του έχει πεθάνει και ήταν άγνωστη στη χώρα της. Ο εκδοτικός Viviane Hamy τόλμησε, το βιβλίο βγήκε στα γαλλικά το 2005 και οι βιβλιοπώλες, στους οποίους o εκδότης στηρίχτηκε για να το προωθήσει το ανέδειξε ως το απόλυτο μπεστ-σέλερ. Ο τελευταίος σύζυγος της Σαπιέντσα, Αντζελο Μαρία Πελεγκρίνο (παλαιότερα ήταν παντρεμένη με τον σκηνοθέτη Φραντσέσκο Μαζέλι) παραχώρησε όλα τα δικαιώματα του έργου στον Γάλλο εκδότη και καθώς ο μύθος του βιβλίου και της συγγραφέως ταξιδεύει σε ολόκληρο τον κόσμο, οι Ιταλοί εκδότες το φυσάνε και δεν κρυώνει.
Ολη αυτή η μυθολογία όμως τι σχέση έχει με το κείμενο καθαυτό; Οι 721 σελίδες, όγκος καθόλου ευκαταφρόνητος, αποζημιώνουν τον αναγνώστη; Η απάντηση είναι ανεπιφύλακτα ναι, παρότι το βιβλίο ξεκινά σαν γροθιά στο στομάχι, με σεξ και βία επικεντρωμένα στην οχτάχρονη ηρωίδα. Μετά την ανακάλυψη της ηδονής, ένα βιασμό, μια μητροκτονία, την καταφυγή σε ένα μοναστήρι και ένα φόνο, η νεαρή Μοντέστα ορμάει στη ζωή, οδηγούμενη από μιαν ακατάβλητη ζωτική ορμή, ένα σοφό ένστικτο που θυμίζει Μαριβώ και μια αδιαπραγμάτευτη αίσθηση ελευθερίας. Εντυπωσιάζει η ματιά της σε έναν ολόκληρο σχεδόν αιώνα, ματιά βαθιά και αιρετικά πολιτική, στον βαθμό που παρακολουθεί και αποδομεί όχι μόνο τον φασισμό αλλά και τον μεσσιανισμό του σοσιαλισμού, ασχέτως αν ελλείψει καλύτερης λύσης την ίδια στιγμή τον υπερασπίζεται.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό φρέσκο της ιταλικής -και μαζί της ευρωπαϊκής κοινωνίας- του 20ού αιώνα, στο οποίο τα πρόσωπα της μυθοπλασίας συναντούν τα πρόσωπα της Ιστορίας και την ξαναγράφουν μαζί. Κάτω, ωστόσο, από τον στέρεα πολιτικό λόγο της Σαπιέντσα, υποφώσκει μια σκέψη φιλοσοφική, που διερευνά τη συγκρότηση της προσωπικότητας, την ελευθερία της επιλογής, τη φύση της εξουσίας που χαράσσεται ανεξίτηλα στο ίδιο το σώμα των ανθρώπων, ειδικά των γυναικών.
Καθολική ελευθερία
Η σκέψη της Σαπιέντσα είναι μια σκέψη οδηγούμενη από την επιθυμία μιας ελευθερίας καθολικής, πολιτικής, κοινωνικής, σεξουαλικής και η ελευθερία αυτή διαπνέει ώς ένα βαθμό και το στυλ της, τις εναλλαγές του λυρικού με το ρεαλιστικό, την ιδιαίτερη ανάπτυξη της φράσης που φουσκώνει και καταλαγιάζει σαν τη θάλασσα που λατρεύει η Μοντέστα, σαν τις μικρές λεπτομέρειες που κινηματογραφικά στήνουν έναν ολόκληρο κόσμο, με πραγματικούς ανθρώπους και την ίδια στιγμή δημιουργούν ένα δεύτερο επίπεδο στο οποίο είτε το παραξένισμα είτε η ταύτιση επενεργούν στη λογική του αναγνώστη και όχι απλώς στο συναίσθημά του. Το έργο της Σαπιέντσα έχει κάτι το εντελώς δικό του, που είναι επίσης εντελώς σικελικό, εντελώς ιταλικό και απόλυτα εύπλαστο: αφορά τον κάθε αναγνώστη ξεχωριστά. Δεν ξέρω αν συνιστά τομή στο μυθιστορηματικό είδος, όπως έχει γραφτεί. Για να είμαι ειλικρινής, αμφιβάλλω. Η σοσιαλίστρια πριγκίπισσα Μοντέστα όμως σίγουρα θα βρει τη θέση της πλάι στις μεγάλες κυρίες των μεγάλων μυθιστορημάτων. Ο αναγνώστης θα το χαρεί ανάλογα με τη δική του αντίληψη και επιθυμία ελευθερίας. Σε κάθε περίπτωση απολαυστικό.