Βυθιζόμενοι στην κρίση, βλέπουμε ευκρινέστερα διανοητικές
λειτουργίες και κοινωνικούς μηχανισμούς που λίγο νωρίτερα ελάνθαναν
μισοκρυμμένα απ’ το βλέμμα μας ή δεν τους αναγνωρίζαμε όπως τους
άξιζε. Ας πούμε, η λειτουργία του πολιτισμού και της κουλτούρας μες
στο πολιτικό-κοινωνικό ολοκλήρωμα, και η θέση των διανοουμένων.
Συνηθίζαμε να λέμε και προ κρίσεως για την απουσία των διανοουμένων
από τον δημόσιο βίο· αλλά τώρα, ακούγονται πιο βαριές κουβέντες:
μιλούν για προδοσία των διανοουμένων, όπως έθεσε το ζήτημα πρώτος
στη δεκαετία του 1920 ο Ζυλιέν Μπεντά. Ωστόσο, από το 1920
έχει περάσει ένας αιώνας – στη διάρκεια αυτήν άλλαξαν πολλά.
Το ποτάμι πήγε και ήρθε σε πολλές κοίτες. Οι διανοούμενοι βρέθηκαν
στην πρωτοπορία ήδη από τον 19ο αιώνα, από τη Γαλλική Επανάσταση
έως τα ιστορικά ρήγματα του 1848 και των εθνικοαπελευθερωτικών και
δημοκρατικών κατακτήσεων· αποσύρθηκαν «προδίδοντας» τους
εξουσιαζόμενους και τις μάζες, ξαναβρέθηκαν στην πρώτη γραμμή στη
Ρωσία και στην Ευρώπη σαν καλλιτεχνική πρωτοπορία, σαρώθηκαν από
τους πολέμους και τους ολοκληρωτισμούς, ξαναπρόβαλαν μεταπολεμικά,
με φωτεινότερη περίοδο τη δεκαετία του 1960. Πράγματι, η
μεταπολεμική περίοδος, γεμάτη αποστροφή για τον πόλεμο και τον
ολοκληρωτισμό, και παρόλο τον Ψυχρό Πόλεμο, σφραγίζεται σταδιακά
από την παρουσία προσωπικοτήτων των τεχνών, της επιστήμης και του
πνεύματος. Είναι ο καιρός των εμπνευσμένων προσώπων: Μπέρτραντ
Ράσελ, Μαρκούζε, Καμύ, Σαρτρ, Μερλό Ποντύ, Φουκώ, Μπουρντιέ, Σαΐντ,
οπλισμένοι με την υψηλότερη ακαδημαϊκή εκπαίδευση, εμπνέουν και
συμπαρασύρουν τους νεότερους μαθητές τους να ορίσουν τον δημόσιο
χώρο σύμφωνα με τα προτάγματα του διαφωτισμού και του ορθολογισμού
ή με τις ουτοπίες του ρομαντισμού.
Κι ύστερα; Τίποτε. Ολοι οι παραπάνω πέθαναν, μερικοί στην ακμή
τους, μερικοί πολύ νέοι. Κανείς δεν πήρε τη θέση τους, ίσως διότι
οι διάδοχες κοινωνίες δεν χρειάζονται τέτοιους ηγέτες και
δασκάλους, τέτοια ηθικά παραδείγματα. Ισως διότι οι σταρ της ποπ
κουλτούρας αντικατέστησαν τους φιλοσόφους και τους συγγραφείς· τα
τραγούδια και οι ταινίες μιλούν άλλη γλώσσα. Απέμειναν ελάχιστοι
υπερήλικες: ο μοναχικός γέρων Νόαμ Τσόμσκι, ο αυστηρός γέρων
Χάμπερμας. Τέλος.
Ο δρων δημόσιος διανοούμενος σήμερα είναι ένα μείγμα ακαδημαϊκού,
δημαγωγού και περφόρμερ. Μπορεί να κατάγεται από την ακαδημία, αλλά
ο τρόπος του, το discours του οφείλει πολλά στους τρόπους της ποπ
κουλτούρας. Φέρνω στον νου μου τον Ζίζεκ, τις εμμονικές αναφορές
του στις σύγχρονες μυθικές αφηγήσεις της ποπ, από το «Star Τrek»
και το «Matrix» έως τον χολιγουντιανό «Τιτανικό» και τη σύμφυρσή
τους με τον Λακάν, τον Απόστολο Παύλο και τον Λένιν.
Αλλά ακόμη κι έτσι, στην υπερνεωτερική εποχή μας, και μάλιστα εδώ,
τώρα, στην ελληνική Μεγάλη Υφεση, υπάρχει δρώσα ιντελιγκέντσια,
αυτό το μόρφωμα ρωσικής καταγωγής; Και αν υπάρχει, τι ρόλο μπορεί
να διαδραματίσει;
Υπό την έννοια του διανοούμενου της νεωτερικότητας, του 19ου και
του 20ού αιώνα, τέτοια πρόσωπα με ευρεία ακτινοβολία και επιρροή
δεν υπάρχουν. Οι αμφισβητίες διανοούμενοι, όπως ο Κορνήλιος
Καστοριάδης, εξέλιπαν, μαζί με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά
εξέλιπαν και οι οξυδερκείς συντηρητικοί, όπως λ.χ. ο Παναγιώτης
Κονδύλης. Οι σαφώς μικρότερης εμβέλειας και αποδοχής δημόσιοι
γραφιάδες σήμερα, ακόμη και όταν λένε ενδιαφέροντα πράγματα,
χάνονται μες στον τεράστιο βόμβο των μεγαλομίντια της ασημαντότητας
και της χειραγώγησης, μες στον ακόρεστο πληθωρισμό των λαϊκών
σόσιαλ μίντια, εκεί όπου συμβαίνει η διαρκής αυτοπραγμάτωση των
μυριάδων μοναχικών ψυχών. Η αυθεντία, η πρωτοτυπία, η γοητεία του
διανοούμενου αραιώνει έως διαλύσεως μέσα σε αυτόν τον πολυμοριακό
ωκεανό. Το Facebοok, όπως και οι συναυλιακές αρένες, έχει τους
δικούς του σταρ. Οι διανοούμενοι δεν μπορούν να αλλάξουν ούτε τον
κόσμο ούτε τις ιδέες· δεν μπορούν καν ν’ ακουστούν.
Μένει η φενάκη μιας πρώην αριστεράς, την οποία συμμερίζεται ασμένως
η εγχώρια δεξιά: ότι δήθεν η αριστερά ηγεμόνευε έως πρόσφατα στο
πνευματικό πεδίο. Πόθεν το στερεότυπο; Οι πρώην ΚΚΕ-εσωτερικού και
μετα-ΚΚΕ πιστεύουν στην μπολσεβίκικη πρωτοπορία, και είναι
πεπεισμένοι πως αυτοί είναι η πρωτοπορία, ο ανθός της ελληνικής
κοινωνίας. Αντιμέτωποι με μια άξεστη και απνευμάτιστη δεξιά, αυτοί
οι ναρκισσευόμενοι πρωτοπόροι συγκροτήθηκαν σαν λόμπι πίεσης και
σαν λόμπι νομής χρήματος και εξουσίας. Πολύ πριν διαρραγεί το
μεταπολιτευτικό συμβόλαιο διά της χρεοκοπίας και της
πληβειοποίησης, η αριστερώνυμη ιντελιγκέντσια ήταν ήδη γενεσιουργό
μέρος της κρίσης.