Ας ξεκινήσουμε από τον ορισμό. «Υπάρχει το γυμνό και το ξεγυμνωμένο», έγραφε ο ιστορικός τέχνης και τέως διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου, Κένεθ Κλαρκ. Στην πρώτη περίπτωση το μοντέλο στέκεται μπροστά στον ζωγράφο ή τον φωτογράφο σαν να είναι ο τελευταίος αόρατος μάρτυρας. Δεν του δίνει καμιά σημασία. Στη δεύτερη περίπτωση, όμως, η πόζα και το βλέμμα αποκαλύπτουν τη συναίσθηση ότι είναι αντικείμενο πόθου, θαυμασμού, έμπνευσης.
Από την αρχαιότητα ώς τις ημέρες μας, η ιστορία της τέχνης εμπλουτίζεται διαρκώς από παραστάσεις γυμνών -ή και ξεγυμνωμένων- σωμάτων. Το τοπίο του ανθρώπινου σώματος έχει υμνηθεί σε θρησκευτικές, μυθολογικές, ιστορικές, ερωτικές απεικονίσεις.
Ασημοι και διάσημοι καλλιτέχνες έχουν συναντηθεί κάποτε στον ίδιο υψηλό σφυγμό, που παράγει η εικόνα ενός οικείου ή ξένου γυμνού σώματος. Αν είναι έτσι, τότε γιατί μέχρι σήμερα η τετριμμένη πλέον θέα του μπορεί να ενοχλεί ή να σοκάρει κάποιους, δοκιμάζοντας τα όρια του πουριτανισμού μας; Γιατί παραμένει ένα από τα αγαπημένα θέματα των δημιουργών, πέραν του ότι αποτελεί το πρώτο μάθημα που διδάσκεται στις Σχολές Καλών Τεχνών; Πώς οι θεατές προσλαμβάνουν σε κάθε εποχή το γυμνό και ειδικότερα στη δική μας, που είναι όλα στο φως της ήλιου (ή της οθόνης του υπολογιστή);
Με αφορμή την επικείμενη έκθεση «Γυμνή Αλήθεια» στο Μουσείο Φρυσίρα, η «Κ» συνομιλεί με τον οργανωτή της έκθεσης, συλλέκτη Βλάση Φρυσίρα, τον συμμετέχοντα ζωγράφο Χρόνη Μπότσογλου, πρώην πρύτανη της Σχολής Καλών Τεχνών, τον γιατρό και τεχνοκριτικό Σταύρο Τσιγκόγλου, αλλά και τον φωτογράφο Παναγιώτη Λάμπρου.
Ο Π. Λάμπρου βρέθηκε στο προσκήνιο των ξένων και των ελληνικών ΜΜΕ για το φωτογραφικό του έργο My British wife με θέμα τη γυμνή σύζυγό του, το οποίο συμμετέχει με αξιώσεις για βράβευση σε διαγωνισμό της National Portrait Gallery στο Λονδίνο (http://bit.ly/cqBiLh). «Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε ήταν τόσο μεγάλος», μας είπε, «που η καλλιτεχνική αξία της φωτογραφίας μάλλον ήρθε σε δεύτερη μοίρα. Εφτασαν να μου τηλεφωνήσουν από πρωινή τηλεοπτική εκπομπή, που δεν έχει καμιά σχέση με τον πολιτισμό».
Η αλήθεια της ζωγραφικής
Στο αφιέρωμα, που φιλοξενεί το Μουσείο της Πλάκας και εγκαινιάζεται στις 13 Οκτωβρίου, παρουσιάζονται 150 ζωγραφικά έργα από τη συλλογή, με άξονα το γυμνό σώμα. Από τον Βλαντιμίρ Βελίτσκοβιτς και τον Πατ Αντρέα μέχρι τον Εδουάρδο Σακαγιάν και τον Αλέξη Βερούκα, οι Ελληνες και ξένοι καλλιτέχνες διηγούνται διαφορετικές ιστορίες. «Είναι μια αφήγηση με συναρπαστική κάθε φορά πλοκή», λέει ο Βλάσης Φρυσίρας. «Ο Ρουστέν μέσα από τη γύμνια μιλάει για την εγκατάλειψη, τον πόνο, την παραμόρφωση, την κοινωνική απόρριψη. Ο Ντίνο Βαλς, που εγκατέλειψε την ψυχιατρική για τη ζωγραφική, έχει το δικό του ύφος, την τέλεια ανατομία, όταν αποτυπώνει τα κορμιά. Ο Πατ Αντρέα κρύβει και υπονοεί, παίζει με τις εικόνες. Μέσα στα 40 χρόνια της συλλεκτικής μου πορείας, έχω συναναστραφεί δεκάδες καλλιτέχνες και ξέρω ότι τα γυμνά έργα συνήθως τα κρατούν για τον εαυτό τους. Είναι η πιο μύχια πλευρά της δημιουργικότητάς τους. Είναι έργα που αγγίζουν την ψυχή, έχουν φόρτιση», λέει ο συλλέκτης που ταύτισε τη συλλογή του με την ανθρωποκεντρική ζωγραφική.
Μοντέλο, ο εαυτός μου
Στην έκθεση συμμετέχει και ο Χρόνης Μπότσογλου. Μερικά από τα ωραιότερα έργα του είναι εκείνα που ζωγραφίζει τον εαυτό του σε ηλικία 40 ετών: «Συχνά έκανα και το μοντέλο και τον ζωγράφο. Είναι πάγια τακτική όλων των καλλιτεχνών. Είχα ένα μικρό καθρεπτάκι και έβλεπα κατακερματισμένη τη γυμνή εικόνα μου. Κακώς οι φοιτητές των σχολών μαθαίνουν να κάνουν γυμνά. Δεν είναι πια αναγκαίο. Πάντως, το γυμνό έργο δεν αποτυπώνει το σώμα, αλλά τον ψυχισμό. Εχει φορτίο υπαρξιακό. Σε μια εποχή που βλέπουμε παντού σάρκα, η ζωγραφική είναι ένα βάλσαμο για τα μάτια μας».
Μπορεί να πει κανείς το ίδιο και για τη φωτογραφία; Η λήψη του Παναγιώτη Λάμπρου με τη σύζυγό του να ποζάρει στο σπίτι τους ένα καλοκαιρινό πρωινό στη Σχοινούσα, σε μια στάση ανεπιτήδευτα οικεία και χαλαρή, αιχμαλωτίζει με την αμεσότητά της.
Για τον φωτογράφο είναι ένας ύμνος στη γυναικεία ταυτότητα, τη δύναμη και την ανεξαρτησία να κοιτάς γυμνός τον φακό χωρίς φόβο ή αμηχανία. Οντως, η σύζυγος του Λάμπρου δεν είναι ούτε γυμνή ούτε ξεγυμνωμένη, είναι μονάχα ο εαυτός της.
Για τον τεχνοκρίτη Σον Ο’ Χάγκαν της «Γκάρντιαν», η φωτογραφία αυτή είναι η υπόμνηση ενός αιώνιου ερωτήματος: «Μήπως εμείς οι θεατές βλέποντας κάτι που αφορά τη σχέση ενός ζευγαριού γινόμαστε ηδονοβλεψίες; Πότε η τέχνη γίνεται πορνογραφία;».
Το ’70 και οι φεμινίστριες
Ισως μια μικρή αναδρομή να ξεκαθαρίσει λίγο το μυαλό μας: «Οι καλλιτέχνες κάθε εποχής ζωγράφιζαν γυμνά τυλίγοντάς τα με το ηθικό «πέπλο» της θρησκείας ή της μυθολογίας, λ.χ., ώστε να μη θεωρηθούν άσεμνα», μας εξηγεί ο Σταύρος Τσιγκόγλου. «Η φωτογραφία ανέτρεψε όλα τα δεδομένα. Ο μοντερνισμός πειραματίστηκε με όλα, και με τη γύμνια. Το 1960 ζήσαμε την άνθηση με χρωματιστές ποπ εικόνες γυμνών γυναικών που θύμιζαν τα πιν απ κορίτσια, τις φαντασιώσεις των φαντάρων του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Η σεξουαλικότητα γίνεται καταναλωτικό προϊόν».
Από το ’70 και μετά τα πράγματα αλλάζουν ραγδαία. «Οι φεμινίστριες εξοστρακίζουν τη γύμνια από την τέχνη, τη δαιμονοποιούν, διότι υπάρχει για να τέρπει το βλέμμα των ανδρών θεατών. Η επόμενη δεκαετία φέρνει την πολιτική ορθότητα και τις μηνύσεις για σεξουαλική παρενόχληση. Στη Σχολή Καλών Τεχνών της Πενσιλβάνια ξεκρέμασαν τη γυμνή Μάγια του Γκόγια και η αιδώς εισέβαλε ορμητικά σε τέχνη και ζωή. Η έλευση του έιτζ έφερε το πάσχον σώμα, τη φθαρτή υπόσταση του ανθρώπου και της σάρκας του. Τα ομοφυλοφιλικά πορτρέτα του Μάπλθορπ ήταν αισθητικά άψογα και εμπνευσμένα. Πολλοί όμως εικαστικοί έμπαιναν στην αυτολογοκρισία. Το ’90 υπήρχαν καλλιτέχνες που αποτύπωσαν τη γύμνια μέσα σε κλίμα νεοσυντηρητισμού, όπου θεατές μπορεί να δήλωναν σοκαρισμένοι ή προσβεβλημένοι από το θέαμα. Αλλοι, όπως ο Κουνς, έδωσαν στην τέχνη του γυμνού μια εμπορική διάσταση, ενώ ο Φρόιντ με τις γυμνές πόζες του παχύσαρκου μοντέλου Μπιγκ Σου καθηλώνει και συγκινεί».
Το 2000, ο μέγας και τρανός Μπαλτίς στα 92 του σχεδόν κατηγορείται για παιδοφιλία εξαιτίας ορισμένων έργων του. «Χρειάστηκε η δουλειά καλλιτεχνών όπως η Μαρλέν Ντιμά και ο Τζον Κάριν για να ξαναδούμε το γυμνό με άλλο βλέμμα, για να φτάσουμε σε εκθέσεις με αρκετές δόσεις ερωτισμού όπως εκείνη που επιμελήθηκε η Ρόσα Μαρτίνες στην Μπιενάλε Βενετίας το 2005».
Φαίνεται ότι αυτό δεν αρκεί. Η «Γκάρντιαν» δημοσίευσε κατά το (σεμνό) ήμισυ το πορτρέτο του Λάμπρου με τη σαφέστατη υπόδειξη ότι στο ακέραιό του μπορεί να προσβάλει κάποιους αναγνώστες…