Το βράδυ ήταν γλυκό, σχεδόν καλοκαιρινό, παρότι ο Νοέμβριος κόντευε στα μέσα του. Επειτα από μια στροφή, τα φώτα του ταξί έπεσαν πάνω σε μια σιδερένια καγκελόπορτα. «Σίγουρα θα κατεβείτε εδώ; Η ανασκαφή του Ακρωτηρίου είναι κλειστή», μου είπε ευγενικά ο οδηγός. Ενα μικροσκοπικό σκυλάκι, που ανήκει στον φύλακα, ως σύγχρονος κέρβερος ήρθε να με υποδεχθεί με γαβγίσματα. Μετά δύο λεπτά, ο αρχαιολόγος Χρίστος Ντούμας, η «ψυχή» της ανασκαφής από το 1975, ήταν στο φυλάκιο της εισόδου. «Ακολουθήστε με» είπε και με τον φακό στο χέρι μού έδειχνε ιπποτικά τον δρόμο. Διασχίσαμε ένα μεγάλο μονοπάτι, περνώντας από τις παρυφές του εργοταξίου που κρύβει στα έγκατά του τον κυκλαδικό οικισμό του 17ου αιώνα π. Χ. Η νυχτερινή σιγαλιά διακοπτόταν από τα τριζόνια και από τον ήχο του κύματος που γινόταν ολοένα και πιο καθαρός. Από πάνω μας χιλιάδες αστέρια στον διαυγή ουρανό και ο σκοτεινός όγκος των μεγάλων γερανών που τοποθετούν το νέο στέγαστρο. Κλείσαμε πίσω μας τη νότια είσοδο της ανασκαφής και πήραμε την άσφαλτο που οδηγεί στη θάλασσα. Ο επίλογος της βόλτας ήταν η κοντινή ψαροταβέρνα «Δελφίνια», όπου ήμασταν οι μόνοι πελάτες. Δίπλα στην κουζίνα, η σύζυγος του ιδιοκτήτη σιδέρωνε τραπεζομάντιλα. Είχαν μείνει ανοικτοί για εμάς, καθώς ο Χρίστος Ντούμας είχε παραγγείλει από το πρωί ψαρόσουπα. Ηπιαμε την πρώτη γουλιά ενός ωραίου σαντορινιού κρασιού και έβαλα το κασετόφωνο να γράφει.
«Μεγάλωσα στην Πάτρα. Ο πατέρας μου, τον οποίο έχασα πρόωρα, ήταν αγρότης. Νομίζω ότι μου κληροδότησε την αγάπη για τη γη, απαραίτητο εφόδιο για κάποιον που θέλει να γίνει αρχαιολόγος. Υπήρξα καλός μαθητής, με έφεση στα φιλολογικά μαθήματα. Ηθελα να σπουδάσω αρχαιολογία. Καθώς όμως προερχόμουν από φτωχή οικογένεια, η υποτροφία που μου προσεφέρθη από έναν δεσπότη για τη Θεολογική Σχολή, με έκανε να αλλάξω κατεύθυνση. Πρόσκαιρα. Εμεινα εκεί για έναν χρόνο, το 1951, και μετά πήγα στη Φιλοσοφική», λέει ο Χρίστος Ντούμας. Οι εικόνες της μετεμφυλιακής Ελλάδας των φοιτητικών του χρόνων είναι ακόμα εναργείς. «Είχε παντού φτώχεια και δυστυχία. Τη χώρα την είχαν ρημάξει η Κατοχή και ο Εμφύλιος. Θυμάμαι την Αθήνα γεμάτη ζητιάνους, τους νέους να μεταναστεύουν για να βρουν δουλειά. Ομως τότε, όσο δύσκολες και αν ήταν οι συνθήκες, ο κόσμος είχε αξιοπρέπεια. Ενας συμφοιτητής μου εργαζόταν ως σκουπιδιάρης τις νύχτες, έξω από το πανεπιστήμιο. Ούτε εκείνος το θεωρούσε ντροπή, ούτε και εμείς που τον κάναμε παρέα. Ολοι αγωνίζονταν για να βελτιώσουν τις συνθήκες της ζωής τους. Τίμια, με μπέσα. Αργότερα όλα αυτά εξατμίστηκαν. Ετσι, οδηγηθήκαμε σταδιακά στη σημερινή κατάσταση, σε αυτήν την άνευ προηγουμένου κρίση αξιών».
Ο γνωστός αρχαιολόγος, ήπιος και ευγενής, έχει πάντα το θάρρος της γνώμης του και δεν διστάζει να βάλει το μαχαίρι στο κόκαλο. Αλλωστε, έχει ζήσει την ελληνική δημόσια διοίκηση τόσο από την πολυετή θητεία του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία όσο και από τη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Φτάσαμε στο χείλος του γκρεμού, διότι καταργήσαμε την αξιοκρατία και την αριστεία όπως την όριζαν οι αρχαίοι. Ετσι, η άμιλλα κατασυκοφαντήθηκε ως ελιτισμός. Γενικεύτηκε το σύνθημα «Ο λαός στην εξουσία». Στην Ευρώπη, η αριστοκρατία κρατούσε τις μεγάλες θέσεις στον στρατό, την εκκλησία και στην οικονομία. Εδώ δεν συνέβη ποτέ κάτι τέτοιο. Δεν είχαμε εύρωστη αστική τάξη. Στην ελληνική εκκλησία πηγαίνουν συνήθως παιδιά από την επαρχία και όταν βρίσκονται σε υψηλά πόστα δεν ξέρουν πώς να χειριστούν την ισχύ τους. Ποιος θα φανταζόταν σε άλλη χώρα έναν μητροπολίτη όπως ο Ανθιμος να ανακατεύεται με τέτοια ζέση στα θέματα των δημοτικών εκλογών, απειλώντας τον Μπουτάρη; Στην πολιτική και την οικονομία η εξουσία πέρασε στα χέρια του λαού με τη χούντα, όπου καραβανάδες από τα λαϊκά στρώματα μπορούσαν να διατάζουν. Η ζημιά ολοκληρώθηκε με το ΠΑΣΟΚ, όταν ισοπεδώθηκαν όλα, με τη μετριοκρατία να διαφεντεύει. Ημασταν αφελείς να μην καταλάβουμε τι σήμαινε η δέσμευση του Αντρέα Παπανδρέου να φτιάξει καινούργια τζάκια. Ξήλωσε την εναπομείνασα αστική τάξη και άρχισαν οι ρεμούλες για να φτιαχτεί η νέα. Κάποιοι λένε ότι το 1981 ήρθε η αναγκαία επούλωση των πληγών από τον διχασμό του Εμφυλίου. Είναι σωστό μέχρις ενός βαθμού. Δυστυχώς, ο Παπανδρέου πέταξε νωρίς έξω από την ηγετική του ομάδα ανθρώπους που είχαν διαφορετική άποψη και όραμα».
«Πόθεν έσχες» για όλους, με έμφαση στο «πόθεν»
«Στην Ελλάδα ζούμε το παρατεταμένο τέλος της τουρκοκρατίας, δηλαδή της συνέχισης των πελατειακών σχέσεων» συνεχίζει ο Χρίστος Ντούμας. «Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι είναι στην κουλτούρα μας, στο αίμα μας, να κατηγορούμε τους άλλους για όσα συμβαίνουν. Ακόμα και εκφράσεις στη γλώσσα μας το μαρτυρούν αυτό. Οι Αγγλοι λένε λ. χ. «I drop the glass». Εμείς καταφεύγουμε στο «Μου έπεσε το ποτήρι» λες και φταίει εκείνο που έσπασε. Για να μπορέσουμε να βγούμε από την κρίση, πρέπει να αναλάβουμε όλοι τις ευθύνες μας, να γίνουμε ενεργοί πολίτες, να ξεφύγουμε από την αδράνεια και την αποχή. Για να φτιαχτεί η νέα Ελλάδα, χρειάζεται πρώτα απ’ όλα να φτιάξουμε την εκπαίδευσή μας, η οποία πάσχει από την πελατειακή νοοτροπία σε όλες τις βαθμίδες. Εκεί είναι η βαθύτερή μας πληγή», λέει ο αρχαιολόγος, προτείνοντας και κάτι πιο τολμηρό.
«Ας καταργήσουμε εντελώς τα κόμματα για ένα χρονικό διάστημα. Τα αξιώματα να τα παίρνουν οι πολίτες με κλήρο, όπως στην ακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας. Μιλάμε βεβαίως για πολίτες που έχουν μόρφωση, πνευματική και ψυχική υγεία και ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα. Να έχουν μία μόνο θητεία χωρίς δυνατότητα ανανέωσης. Για να έχουν δικαίωμα εξάντλησής της, να κρίνονται κάθε έτος. Μόνο έτσι θα γλιτώσουμε και από τα τζάκια και από τις πολιτικές δυναστείες. Σήμερα είμαστε σε ένα αδιέξοδο, όπου πολιτικοί και άλλοι κρατικοί λειτουργοί βγάζουν ολόκληρες περιουσίες σε μερικές θητείες ενώ κάποτε πέθαιναν στην ψάθα. Πρέπει να εφαρμοστεί το πόθεν έσχες για όλους τους Ελληνες πολίτες με έμφαση όχι στο «έσχες» αλλά στο «πόθεν». Σε όποιον δεν μπορεί να αποδείξει το «πόθεν» να δημεύονται τα υπάρχοντά του. Χρειάστηκαν οι 300 του Λεωνίδα για να εμποδίσουν τους Βαρβάρους να μπουν στην Ελλάδα και άλλοι 300 σήμερα στη Βουλή για να μας στείλουν στους Βαρβάρους».
«Δεν είναι τυχαίο ότι βλέπουμε πολλούς τρομοκράτες νέας γενιάς να είναι νεαροί από καλά σπίτια. Η νεολαία είναι αγανακτισμένη. Κάποιοι πιστεύουν, πολύ κακώς, ότι αυτή είναι η διέξοδος. Είναι μια μορφή διαμαρτυρίας με την οποία δεν συμφωνώ καθόλου. Εγώ βέβαια είμαι πια 77 χρόνων. Δεν ξέρω πώς θα σκεφτόμουν αν ήμουν εικοσάρης. Πολλοί λένε ότι ακριβώς αυτή η γενιά των είκοσι και κάτι είναι κακομαθημένη. Δεν μπορώ να ρίξω τις ευθύνες στα παιδιά. Η κοινωνία είναι φυτώριο και η εκπαίδευση είναι το λίπασμα. Πώς θα μπορούσαν να βγουν αλλιώς όταν αυτό το πνεύμα τους εμφυσήσαμε στο σπίτι και το σχολείο;».
Το ελληνικό δαιμόνιο δημιουργήθηκε στο Αιγαίο Πέλαγος
Η έλευση της σούπας που μοσχοβολάει Αιγαίο προκαλεί μια μικρή παύση στη συζήτηση. Τη φέρνει στο τραπέζι η ευγενέσταση ιδιοκτήτρια. Ρίχνουμε μέσα μπουκίτσες από χωριάτικο ψωμί, σχηματίζοντας ένα μικρό «νησιωτικό σύμπλεγμα» στο πιάτο. Και η κουβέντα πάει αυτομάτως στο ελληνικό αρχιπέλαγος που δημιούργησε το θαύμα του Κυκλαδικού Πολιτισμού.
«Πολιτισμός δεν είναι τίποτα άλλο από τον διάλογο ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον του. Δεν είμαστε προνομιούχος λαός για κανέναν άλλο λόγο, παρά για το ότι βρεθήκαμε να αναπτύξουμε τον πολιτισμό μας στις συνθήκες αυτής της μικρής θαυματουργής γωνιάς του πλανήτη. Το Αιγαίο είναι κλειστό πέλαγος με χιλιάδες νησιά. Το πλεονέκτημά του είναι ότι η θάλασσα μετατράπηκε πιο γρήγορα και εύκολα σε «δρόμο», σε σχέση με την ηπειρωτική χώρα όπου κάποιος έπρεπε να διαβεί φαράγγια και χαράδρες. Ετσι, οι νησιώτες μετέφεραν μεγαλύτερα φορτία σε μεγάλες αποστάσεις. Οι αρχαίοι κωπηλάτες, δεν έχαναν από τα μάτια τους τη στεριά και έτσι ένιωθαν ασφάλεια στο ταξίδι. Ο πολιτισμός του Αιγαίου διαμορφώθηκε από τους κατοίκους των νησιών που αφιερώθηκαν στο μεταπρατικό εμπόριο. Ετσι, οι πιο άξιοι, θαρραλέοι και περιπετειώδεις από αυτούς, μπήκαν στα πλοία γυρίζοντας πίσω με κέρδη και καταξίωση», υπογραμμίζει ο διευθυντής των ανασκαφών του Ακρωτηρίου.
«Λόγω της γεωμορφολογίας της ελληνικής φύσης, των αναγκών προσαρμογής σε αυτό το περιβάλλον, έχουμε μάθει να λειτουργούμε ατομικιστικά. Ο ψαράς του Αιγαίου αλλά και ο βοσκός σε κάποιο ελληνικό βουνό ξέρουν ότι αν δεν φροντίσουν τον εαυτό τους και τα υπάρχοντά τους, αν δεν προνοήσουν, κανείς δεν θα προστρέξει σε βοήθεια. Ετσι, έχουμε αναπτύξει την αυτοσυντήρηση αλλά και το λεγόμενο ελληνικό δαιμόνιο. Οι Ελληνες είναι κάκιστοι στον προγραμματισμό και άπιαστοι στον αυτοσχεδιασμό. Αυτή την αρετή μάς την δίδαξε το ελληνικό τοπίο. Είμαστε μια κουτσουλιά στον παγκόσμιο χάρτη, με αφάνταστη ποικιλία στο υψόμετρο, στα οικοσυστήματα, στις θερμοκρασίες, στη μορφολογία. Ο ταξιδιώτης που έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα εντυπωσιάζεται, γιατί μετά το βουνό έχει γκρεμό, νερό ή κάμπους. Δεν ξέρεις τι σε περιμένει. Οι καιρικές συνθήκες είναι απρόβλεπτες, το ίδιο και οι θάλασσές μας. Χωρίς αυτοσχεδιασμό δεν υπάρχει επιβίωση».
Ζητάμε από τον Χρίστο Ντούμα να μας σχολιάσει τον αυτοσχεδιασμό των συμβασιούχων που σκαρφάλωσαν πάνω στα Μάρμαρα του Παρθενώνα για να απαιτήσουν τα δεδουλευμένα τους. «Αντιλαμβάνομαι τι σημαίνει να μην έχεις πληρωθεί για τόσο καιρό και είναι κατάπτυστη η ελληνική πολιτεία που δεν τους δίνει τα χρήματά τους», απαντά. «Από την άλλη δεν καταλαβαίνω γιατί βεβηλώνουν το μνημείο για να διαμαρτυρηθούν. Η Ακρόπολη τους χρωστάει και δεν τους δίνει; Αν είχαν αποφασίσει να αποκλείσουν το σπίτι του αρμόδιου υπουργού θα τους είχα συμπαρασταθεί. Αν είχαν απαιτήσει να μείνουν οι βουλευτές απλήρωτοι για αντίστοιχο χρονικό διάστημα, επίσης θα ήμουν στο πλευρό τους. Δυστυχώς δεν χτυπούν τον εργοδότη τους, αλλά το μνημείο. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση έχουν επικρατήσει τα παπανδρεϊκά λαϊκίστικα πρότυπα. Το περιστατικό αυτό με κάνει να δω καθαρά και την υποκρισία της πολιτείας. Καταδικάζει τους καταληψίες της Ακρόπολης και κλείνει τα μάτια στο τι συμβαίνει γύρω από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το πιο σημαντικό μουσείο της χώρας, του οποίου η γειτονιά έχει καταντήσει απόπατος. Απορώ με τον υπουργό Πολιτισμού που πηγαίνει κάθε μέρα στο γραφείο του που βρίσκεται ακριβώς δίπλα και δεν έχει ακόμα ενοχληθεί τόσο από όσα συμβαίνουν, ώστε να αναλάβει δράση».
Η συζήτηση έχει ήδη κρατήσει αρκετή ώρα και φοβάμαι ότι κάνω κατάχρηση των λίγων ωρών που διαθέτει για ύπνο ο αρχαιολόγος, ο οποίος διαμένει μέσα στον ανασκαφικό χώρο. Ξυπνάει πολύ πρωί για να επιβλέψει ο ίδιος τις εργασίες αποκατάστασης του στεγάστρου, τμήμα του οποίου κατέπεσε τον Σεπτέμβριο του 2005, με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή του ένας Βρετανός τουρίστας. Ακολούθησαν ειδικές μελέτες από ξένους ειδικούς. Το παλαιό στέγαστρο (που μόλις είχε τελειώσει όταν συνέβη το δυστύχημα) ξηλώθηκε και τώρα τοποθετείται άλλο στη θέση του. Επειτα από πολλά εμπόδια, εδώ και μερικούς μήνες το προσωπικό της εργολήπτριας εταιρείας είναι στον χώρο και κάνει όλες τις απαραίτητες εργασίες ώστε το έργο να παραδοθεί το συντομότερο δυνατόν. «Οι εργολάβοι λένε ότι θα είναι έτοιμο την άνοιξη του 2011. Εγώ θα είμαι πολύ ευχαριστημένος αν οι επισκέπτες μπορούν να μπουν μέσα στο τέλος της ίδιας χρονιάς», λέει ο αρχαιολόγος που έχει ταυτίσει το όνομά του με το Ακρωτήρι. Το στέγαστρο θα είναι βιοκλιματικό, με ειδικό αντισεισμικό σύστημα και διάρκεια ζωής 300 χρόνια. Το δείπνο τελειώνει. Εκείνος ξαναπαίρνει το μονοπάτι για την ανασκαφή και εγώ το ταξί για το ξενοδοχείο στα Φηρά. Φεύγω με ένα αίσθημα ανακούφισης, ότι ο σπουδαίος προϊστορικός οικισμός έχει τη φροντίδα ενός απόλυτα ευσυνείδητου δημόσιου λειτουργού, που τον παρέλαβε από τους αρχαίους και θα τον παραδώσει στους Ελληνες των επόμενων γενεών.
Οι σταθμοί του
1933
Γεννιέται στην Πάτρα.
1951
Εγγράφεται ως φοιτητής στο πανεπιστήμιο.
1960
Αρχίζει να εργάζεται στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.
1966
Μεταβαίνει στο Λονδίνο για τις μεταπτυχιακές του σπουδές.
1968
Εργάζεται για πρώτη φορά στην ανασκαφή του Ακρωτηρίου κοντά στον Μαρινάτο.
1975
Αναλαμβάνει τη διεύθυνση των ανασκαφών.
1980
Αρχίζει να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η συνάντηση
Δειπνήσαμε στην ψαροταβέρνα Δελφίνια στο Ακρωτήρι Σαντορίνης. Ο συμπαθέστατος ιδιοκτήτης έχει κρεμάσει στους τοίχους εκατοντάδες κοχύλια που έχουν πιαστεί στα δίχτυα του. Φάγαμε μια φρεσκότατη ψαρόσουπα και ήπιαμε ντόπιο κρασί. Το δείπνο κόστισε 40 ευρώ.