JOSEPH E. SΤΙGLΙΤΖ
Ο θρίαμβος της απληστίας
μετ.: Νίκος Ρούσσος
εκδ. Παπαδόπουλος
Η οικονομία της αγοράς δεν λειτούργησε, όπως υποτίθεται ότι θα έπρεπε να λειτουργεί. Και αυτό που εκπλήσσει, λέει ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς για την κρίση του 2008, ήταν το ότι εξέπληξε τόσο πολλούς. Τι πήγε στραβά;
Η όλη φιλοσοφία του βιβλίου, που τελευταία έχει γίνει ένα είδος βασικού εγχειριδίου του αμερικανικού κινήματος «Occupy Wall Street» (Κατάληψη στη Γουόλ Στριτ), θα μπορούσε να συνοψισθεί στην παραβολή περί απληστίας που είχε δώσει το 1935 σε ένα άρθρο με τίτλο «Power and the New Deal» ο καθηγητής Arthur Μorgan.
«Στις Ανατολικές Ινδίες, για να πιάσουν τους πιθήκους, έπαιρναν μια καρύδα και της άνοιγαν μια τρύπα για να χωράει το χέρι του πιθήκου. Εβαζαν μέσα της μερικούς κύβους ζάχαρη και κατόπιν την έδεναν σε ένα δέντρο. Ο πίθηκος τρύπωνε το χέρι του στην καρύδα να αρπάξει τη ζάχαρη και προσπαθούσε να βγάλει έξω τη γροθιά του. Ομως, η τρύπα δεν ήταν τόσο μεγάλη για να βγει το κλειστό χέρι και, αφού δεν άφηνε ποτέ το έπαθλό του, η απληστία τον καταδίκαζε».
Στο «Freefall» («Ελεύθερη πτώση», όπως είναι ο πρωτότυπος τίλτος) ο Στίγκλιτς «ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι» εντοπίζει τις απαρχές της κρίσης, σχολιάζει με κατανοητό τρόπο τη σημερινή οικονομική πραγματικότητα και θεμελιώνει τα πολιτικά επιχειρήματα για την αλλαγή της.
Αποκαλύπτει τις πλέον εμπνευσμένες ψυχώσεις της νεοφιλελεύθερης πρακτικής και ενός ψευδοκαπιταλισμού που συμπεριφέρεται ωσάν ο κόσμος να μην είχε άλλο συμφέρον από τα δάση του, εκτός από την υλοτόμησή τους. Κάθε εξήγηση γεννά νέα ερωτήματα και, μέσα από τέτοιες αφετηρίες, οδηγείται σε στιγμές αναμέτρησης με το πρόβλημα και σε συστημικές επαναξιολογήσεις του είδους της επιθυμητής οικονομίας.
Ο τίτλος «Freefall» έχει μια δόση υπερβολής για τη δύναμη των οικονομιών της Δύσης, αλλά είναι ενδεικτικός της βασικής τάσης κάτω από την επικυριαρχία της απληστίας των μεγάλων επιχειρήσεων της Γουόλ Στριτ. Σίγουρα, όμως, σε ελεύθερη πτώση είναι η δημοκρατία, καθώς οι τράπεζες έχουν πολύ μεγάλη πολιτική επιρροή, και το συλλογικό συμφέρον εφόσον η κοινωνία πληρώνει τον λογαριασμό. Σε ελεύθερη πτώση είναι οι ηθικές δεσμεύσεις και αξίες, οι ανάγκες του περιβάλλοντος και η εμπιστοσύνη, εφόσον έχουν αγνοηθεί παντελώς.
Το κεντρικό επιχείρημα του Στίγκλιτς είναι απλό. Η περίοδος της αδιαμφισβήτητης αμερικανικής οικονομικής ηγεμονίας διήρκεσε μόλις 19 χρόνια, από την πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989 έως την κατάρρευση της Lehman Brothers τον Σεπτέμβριο του 2008. Οι ΗΠΑ σύρθηκαν από φούσκα σε φούσκα, αφού πρώτα είχαν εξαγάγει στον πλανήτη τη φιλοσοφία της απορρύθμισης της αγοράς. Ετσι, σχεδόν το ένα τέταρτο των ενυπόθηκων δανείων κατέληξε στο εξωτερικό. Και απλά, δεν ίσχυσε το δόγμα της αποσύνδεσης (ότι, δηλαδή, η Ευρώπη ή η Ασία δεν συνδέεται με το πρόβλημα των ΗΠΑ), ούτε η ιδέα ενός ασφαλούς καταφυγίου, γιατί οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους, ώστε το πρόβλημα του ενός να είναι πρόβλημα του άλλου.
Οι κυβερνήσεις, υπό την πίεση της κρίσης, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη μη παρεμβατική προσέγγιση στην οικονομική διαχείριση, και δεν άφησαν μια μεγάλη ύφεση να μετατραπεί σε μια δεύτερη Μεγάλη Υφεση. Ομως, τι μαθήματα αποκομίζει κανείς από αυτή την επιθανάτια εμπειρία; Εάν οι προειδοποιήσεις γίνουν νεκρό γράμμα, όπως έγιναν πριν από μια δεκαετία, το μέλλον θα εγκυμονεί βάσανα διαρκών συστημικών κρίσεων.
Επισημάνσεις για το μέλλον
Η πρώτη επισήμανση του Στίγκλιτς είναι ότι το κραχ του 2008 οδήγησε στην απονομιμοποίηση ολόκληρης της φιλοσοφίας της ελεύθερης αγοράς, στον βαθμό που το αμερικανικό μοντέλο ευθύνεται για τη μεγάλη ζημιά που έχει προκληθεί στις ΗΠΑ και στο εξωτερικό.
Η δεύτερη επισήμανση είναι ότι δεν γίνεται να επιστρέψουμε εκεί όπου βρισκόμασταν προτού σκάσει η φούσκα το 2007. Ούτε θα πρέπει να το θέλουμε. Και όσο καθυστερούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα, τόσο περισσότερο θα αργήσει ο κόσμος να επανέλθει σε ισχυρούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης.
Θα μπορούσαμε να αδράξουμε την ευκαιρία για αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ αγοράς και κράτους, μεταξύ ατομικισμού και συλλογικότητας, μεταξύ ανθρώπου και φύσης, μεταξύ μέσων και σκοπών. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις, υπάρχουν επιλογές. Εάν το σύστημα πάσχει, μπορούμε να το διορθώσουμε μόνο αν ξαναδούμε με κριτική ματιά τις θεωρίες που βρίσκονται πίσω από τις ενέργειες που μας οδήγησαν εδώ.
Η γενιά του New Deal στη δεκαετία του ’30, είχε αποδειχθεί έτοιμη να ανταποκριθεί στην πρόκληση. Σήμερα, αντιμέτωποι με ένα παρόμοιο σύνολο περιστάσεων, έχουμε την πολυτέλεια να περιμένουμε;
Εδώ ο Στίγκλιτς εκφράζει τις αμφιβολίες του για το κατά πόσον η κυβέρνηση Ομπάμα είναι έτοιμη προς αυτή την κατεύθυνση. Υποστηρίζει ότι τόσο το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ όσο και το ΔΝΤ θα πρέπει να ξεκινήσουν διάλογο με τους επικριτές τους. Αν όχι, «τα πράγματα θα συνεχίσουν να πηγαίνουν στραβά, πολύ στραβά».