JOSEPH RΟΤΗ
Η ομολογία ενός δολοφόνου – Μέσα σε μια νύχτα
μετ.: Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Αγρα
Ενα ρώσικο καπηλειό στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, ένας μοναχικός θαμώνας που το επισκέπτεται συχνά για φαγητό, και στα τραπεζάκια, κάτω από το σταματημένο τσίγκινο ρολόι που λες και διατρανώνει ότι «οι νόμοι του χρόνου δεν ισχύουν εκεί μέσα», εμιγκρέδες τυλιγμένοι στους καπνούς.
Ο ανώνυμος Γερμανός θαμώνας-αφηγητής παρατηρεί και περιγράφει τον πιο εντυπωσιακό και μυστηριώδη συμπότη του: Σεμιόν Γκολούμπτσικ το όνομά του, «ψηλός, με φαρδιούς ώμους, γκριζόξανθα μαλλιά και λαμπερά γαλάζια μάτια», βλέμμα φαινομενικά ειλικρινές και χαμόγελο θερμό και ανυπόκριτο αλλά όχι φωτεινό, «σαν σκιά που περνάει πάνω απ’ το πρόσωπό του».
Είναι ελκυστική προσωπικότητα αυτός ο Γκολούμπτσικ: πίσω από την ανεξιχνίαστη μορφή του λανθάνει κάτι σαν χαμένη αθωότητα, μια υπόνοια ζωής που ίσως εξελισσόταν διαφορετικά αν οι βουλές της μοίρας που «τα πάντα καθορίζει» ήταν αλλιώτικες.
Και να που έρχεται η στιγμή να πάρει εκείνος τον λόγο και ο αφηγητής της αρχής να αποσυρθεί στο παρασκήνιο για να επανέλθει κάπου εκατόν πενήντα σελίδες αργότερα και να κλείσει ο ίδιος την αυλαία. Σχεδόν όλη την έκταση της νουβέλας τη μονοπωλεί η αφήγηση του, εξόριστου και κατ’ ομολογίαν του δολοφόνου, Γκολούμπτσικ: έχει σκοτώσει (ή έτσι νομίζει) τον ετεροθαλή αδελφό του και την ερωμένη του και τώρα ξετυλίγει εις επήκοον όλων την ιστορία της ζωής του, μια ιστορία εξαπάτησης, πλαστοπροσωπίας και προδοσίας. Νόθος γιος του πρίγκιπα Κραπότκιν που δεν θα τον αναγνωρίσει ποτέ, σε αγωνιώδη όσο και μάταιη αναζήτηση μιας σταθερής ταυτότητας, θα καταντήσει κατάσκοπος της Οχράνα, της τσαρικής μυστικής αστυνομίας, υπό ένα δοτό ψευδώνυμο που δεν είναι παρά το όνομα του φυσικού του πατέρα: η ειρωνεία της τύχης είναι προφανής, όσο προφανές είναι και το ψυχολογικό βάρος ενός τέτοιου πεπρωμένου, μπροστά στο οποίο τα πάντα καταρρέουν – έρωτες, φιλίες, αξίες.
Ο Γκολούμπτσικ θα παραδοθεί πρώτα στην ηθική αμφιβολία, ύστερα στην ίντριγκα, τέλος στο έγκλημα, μόνο και μόνο για να ξεβραστεί, όταν όλα τελειώσουν, στην «υψηλότερη απ’ όλες τις τραγωδίες: την τραγωδία του ασήμαντου, την τραγωδία του τετριμμένου». Ωστόσο, πέρα από την αλληγορική υφή της ιστορίας που παρακολουθεί ένα ιλιγγιώδες παιχνίδι εναλλαγής προσωπείων όσο ο κεντρικός ήρωας οδεύει προς την ηθική εξαχρείωση, πέρα από τον υπόρρητο πολιτικό σχολιασμό που μερικές φορές λανθάνει ακόμη και πίσω από την επισήμανση μιας μικρολεπτομέρειας της καθημερινής ζωής, πέρα από την αριστοτεχνική, σπαρακτική σύνδεση της εσωτερικής με την εξωτερική εξορία (ο ανέστιος Γκολούμπτσικ-Κραπότκιν βρίσκει στη φλογερή περιπλάνηση της νεαρής Εβραίας επαναστάτριας Χάννα Ρίφκιν ένα φωτεινό αντίβαρο στην απέραντη ψυχική του ερημιά – «αυτή η κοντούλα Εβραία που δεν την έπιανε το μάτι σου άγγιζε κατευθείαν την ψυχή μου», ομολογεί), πέρα από τη διερεύνηση του ψυχολογικού υπόβαθρου της προδοσίας (ο χαφιές Γκολούμπτσικ-Κραπότκιν θα προδώσει τη Ρίφκιν, προδίνοντας ένα κομμάτι του εαυτού του· όμως, αλήθεια, ποιο κομμάτι ήταν αυτό; Και άραγε υπήρχε, ή ήταν, όπως κι όλα τα υπόλοιπα, μια μάσκα που έκρυβε το απόλυτο κενό;), η νουβέλα του Ροτ λάμπει με την ποιότητα της πρόζας της. Οι παράξενες, ευκίνητες, οφιοειδείς του προτάσεις που λοξεύουν στις πιο αναπάντεχες μεταφορές, η ξεχωριστή μαγική του αφαίρεση που στιλβώνει το συνηθισμένο και το κάνει άκρως ασυνήθιστο είναι η μεγάλη χάρη της πεζογραφίας του Ροτ.
Σπάνια συναντά κανείς ρεαλισμό και αφηγηματική διαύγεια τόσο εξαίρετα συναρμοσμένα στην υψηλή ποιητική θερμοκρασία του κειμένου, σπάνια η οξεία παρατήρηση της πραγματικότητας εκβάλλει στη θεατρική φαντασμαγορία. Ο Ελληνας αναγνώστης χρωστάει πολλά στη μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου που απέδωσε αριστοτεχνικά τις αποχρώσεις του κειμένου και τη νευρική εικονοποιία του συγγραφέα.
Ο Ροτ σε τούτη την κατάδυση στον στρεβλό κόσμο των μυστικών πρακτόρων που είναι η «Ομολογία» -έργο άξιο να στοιχηθεί πλάι στα ομόλογα εγχειρήματα του Κόνραντ και του Ντοστογιέφσκι- αν υπάρχει ένα ποίημα να ανασυρθεί, αυτό δεν είναι άλλο από το ευτελές έπος της αχρειότητας.