Αν αναζητήσει κανείς τη βιβλιογραφία για τα Γρεβενά δεν θα βρει παρά μόνο εγχειρίδια ιστορικού ή λαογραφικού περιεχομένου γραμμένα από λάτρεις του τόπου τους. Σε επιστημονικό επίπεδο, με εξαίρεση έναν τόμο που προέκυψε από τις εργασίες ενός συνεδρίου για τον νομό, καμία έκδοση δεν εμβαθύνει στην ιστορία του.
Το έλλειμμα της κειμενογραφίας, οι ελάχιστες φωτογραφίες που πλαισιώνουν την ούτως ή άλλως ισχνή έρευνα αλλά και η σημερινή πολεοδομική της εικόνα δίνουν την εντύπωση μιας πόλης χωρίς ταυτότητα. Σαν να φύτρωσε στο πουθενά μετά τη δεκαετία του ’70-80, πνιγμένη στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής που ορθώθηκαν άναρχα γύρω από το μνημειακό της ρολόι-κτίσμα του 1906 στη θέση παλαιότερου (1776) με ελάχιστα κτίρια του μεσοπολέμου.
Στα θεμέλιά της έσκαβε μεθοδικά επί δέκα χρόνια ο Βαγγέλης Νικόπουλος για να μας αποκαλύψει τον τόπο του, την αθέατη ταυτότητά του μέσα από άγνωστες εικονογραφημένες πτυχές της ιστορίας και της τοπιογραφίας. Το λεύκωμα «Γρεβενά – Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895-1975» που παρουσιάζει σήμερα είναι ένας συλλεκτικός εκδοτικός άθλος. Ενα προσωπικό στοίχημα να φιλοτεχνήσει μεθοδικά και συστηματικά το πορτρέτο της πόλης μέσα από ένα διάσπαρτο και αταξινόμητο υλικό 4.000 εικόνων, από διάφορες γωνιές του πλανήτη, ψάχνοντας σε οικογενειακά άλμπουμ και δημόσια αρχεία, εγχώριες και διεθνείς αρχειακές πηγές, ντόπιους, απόδημους Γρεβενιώτες και απόγονους του Μπεκήρ Αγά.
Συλλογή-τεκμήριο
Ο ογκωδέστατος πανόδετος τόμος, 537 σελίδων, διαστάσεων 28Χ28, που προέκυψε με δική του επιμέλεια και εκδοτική ευθύνη σε καιρούς χαλεπούς, προκαλεί θαυμασμό. Για το πλούσιο -ανέκδοτο εν πολλοίς- υλικό, την ερευνητική και τεκμηριωμένη ματιά από έναν ερασιτέχνη – συλλέκτη, πάνω στην ιστορία και στους φωτογράφους που την αποτύπωσαν.
Περισσότερα από 400 φωτογραφικά ντοκουμέντα εξιστορούν εικονογραφημένα την πόλη από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς τη μεταπολίτευση. Ξεφυλλίζοντας τις ασπρόμαυρες σελίδες του, οι επώνυμοι και ανώνυμοι πρωταγωνιστές που στήθηκαν από ντόπιους φωτογράφους ή από περαστικούς, επαγγελματίες ή ερασιτέχνες παγώνοντας τον χρόνο και τον περιβάλλοντα χώρο, μας ξεναγούν στα «Γριβάνα» ή στο «Γρεβενό», όπως αναφέρουν οι περιηγητές του 1800, το «κεφαλοχώρι με 150 σπίτια χωρισμένα σε δυο μαχαλάδες, σκόρπιους στους όχτους ενός ξεροπόταμου».
«Οι επιλογές του Νικόπουλου συγκροτούν ένα σώμα που τέμνει καίρια την πρόσφατη ιστορία της πόλης» σημειώνει στο κείμενό του ο Ηρακλής Παπαϊωάννου. «Πόλεμος και απελευθέρωση. Κατοχή και Εμφύλιος, χούντα και Μεταπολίτευση. Στις φωτογραφίες παρελαύνουν ένοπλοι κάθε λογής: Οθωμανοί και Τουρκαλβανοί, Μακεδονομάχοι και Βούλγαροι κομιτατζήδες, αρματωμένοι ιερείς και εθνοφύλακες, αντάρτες του ΕΛΑΣ και αποσπάσματα δίωξης ληστών, εθελοντές μαχητές και ξένοι στρατιωτικοί».
Το φωτογραφικό οδοιπορικό χωρισμένο σε πέντε περιόδους, «διασώζει» στρατώνες και τζαμιά, το επιβλητικό κονάκι του μπέη, το ιεροδιδασκαλείο, το νεκροταφείο, που κατεδαφίστηκαν μετά την απελευθέρωση, όταν η σύνθεση της πόλης αλλάζει με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Μας δείχνει τη μητρόπολη, το Γυμνάσιο, το Οικοτροφείο, το Κρατικό Νοσοκομείο, το δικαστικό μέγαρο, το ρουμανικό σχολείο, ξενοδοχεία ανάμεσα σε 350 κτίσματα και 150 εμπορικά καταστήματα που καταστράφηκαν από γερμανικά στρατεύματα. Τη ρημαγμένη Ελλάδα του Εμφυλίου που εκτόπισε περίπου 12.000 κατοίκους της επαρχίας από τις εστίες τους προς την πόλη, αλλάζοντας ριζικά τις ισορροπίες του αστικού ιστού. Τη μετεμφυλιακή δεκαετία κατά την οποία ο φακός καταγράφει πολιτικά πρόσωπα (Σοφοκλής Βενιζέλος, Ναπολέων Ζέρβας, Νικόλαος Πλαστήρας), βασιλικά πόδια να περπατούν σε λασπωμένους δρόμους σε μια ρημαγμένη πόλη που προσπαθούσε να ορθοποδήσει τα επόμενα χρόνια.
Οψεις ζωής
Οψεις ζωής μέσα από την «αναλλοίωτη λαχτάρα του βλέμματος» άλλοτε σκληρές, άλλοτε τρυφερές, νοσταλγικές, μας μεταφέρουν στην οθωμανική περίοδο όταν χριστιανοί και μουσουλμάνοι χωρούσαν ο ένας δίπλα στον άλλον μέσα σ’ ένα φωτογραφικό κάδρο (1908). Σε στρατώνες (1904), σε τοξωτά πέτρινα γεφύρια, του Πασά (δεν υπάρχει πια) όπου ποζάρουν ιππήλατοι Οθωμανοί (1905) και πρόσκοποι (1915-1917) σε γειτονιές, παζάρια και αποκριάτικα ξεφαντώματα, σε παρελάσεις εορτασμούς, εκδρομές, εθνικές επετείους και πανηγυρισμούς.
Είναι εντυπωσιακό πώς εναλλάσσονται οι άγριες με τις ανέμελες στιγμές. Πώς οι φωτογράφοι αποτυπώνουν κηδείες και αγαθοεργίες κυριών, μαυροντυμένες γυναίκες με την αμερικανική βοήθεια στα χέρια (1947), καλοντυμένες κυρίες του μεσοπολέμου, πολιτικούς κρατούμενους και μαθητές με δασκάλους, ένοπλους και καρναβαλιστές, την απελπισία και ελπίδα. «Είναι εικόνες που υπηρετούν την αλήθεια», όπως εύστοχα επισημαίνει ο Βαγγέλης Νικόπουλος. Ακόμη κι αν «επιδεικνύουν» για διαφορετικούς λόγους τον θάνατο: στον καθιστό νεκρό μητροπολίτη Αιμιλιανό Λαζαρίδη, φωτογραφημένο από τους αδελφούς Μανάκια στις 11 Οκτωβρίου 1911. Στο κομμένο κεφάλι του λήσταρχου Κουτσούβελα (1929). Σ’ ένα πτώμα αντάρτη αφημένο στη ρίζα του πλάτανου στην πλατεία Αιμιλιανού, «μια πλατεία που χώνεψε πολλά» στο πέρασμα του αιώνα. Και που χώρεσαν τόσα σ’ ένα λεύκωμα-εργαλείο για τους ιστορικούς, μάθημα αυτογνωσίας για τους απανταχού Γρεβενιώτες.
– Το λεύκωμα παρουσιάζουν σήμερα στο κέντρο Πολιτισμού του Δήμου Γρεβενών ο συγγραφέας, οι Γιάννης Μέγας, Αρης Παπατζίκος, Διονύσης Στεργιούλας, Νίκος Σιώκης, Ηρακλής Παπαϊωάννου.