Το τελευταίο διάστημα στην Ελλάδα είναι πολύ δημοφιλές ένα video με την ομιλία του καθηγητή εκπαιδευτικής πολιτικής Sir Kenneth Robinson στη σειρά TEDx με θέμα πώς το εκπαιδευτικό σύστημα πνίγει τη δημιουργικότητα, δηλαδή την παραγωγή πρωτότυπων ιδεών. Το βασικό πρόβλημα που εντοπίζει είναι ότι στην εκπαίδευση σήμερα καταστέλλεται η αποκλίνουσα σκέψη, η οποία θεωρείται απαραίτητη για τη δημιουργικότητα. Η ιδέα αυτή, ότι δηλαδή πρέπει να ενθαρρύνονται οι πολλαπλές ερμηνείες και απαντήσεις σε ένα ερώτημα, είναι πολύ παλαιά και δημοφιλής μεταξύ εκπαιδευτικών, ψυχολόγων και κοινωνιολόγων της εκπαίδευσης, γιατί θεωρούν αυτονόητο πως η απεριόριστη ελευθερία, η ανεξαρτησία και η αντισυμβατικότητα είναι προϋποθέσεις δημιουργίας.
Αντίθετα με αυτή τη διαδεδομένη αντίληψη, ο Τόμας Κουν (Τhomas Kuhn 1922-1996), σπουδαίος και ρηξικέλευθος φιλόσοφος της επιστήμης, υποστήριξε το, υπό μία έννοια, παράδοξο ότι η συγκλίνουσα, και όχι η αποκλίνουσα σκέψη, είναι η κατ’ εξοχήν προϋπόθεση για την καινοτομία στην επιστημονική έρευνα. Οι περισσότεροι ομιλητές σε συνέδριο για τη δημιουργικότητα στην επιστήμη το 1959 διαμαρτύρονταν γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα περιθωριοποιεί την αποκλίνουσα σκέψη, καθώς τονίζει και επιβάλλει τη συγκλίνουσα. Ο Κουν, χωρίς να επιδοκιμάζει παραδείγματα στείρας διδασκαλίας, διαφώνησε, επιμένοντας ότι η συγκλίνουσα σκέψη είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, απαραίτητη για την παραγωγή ριζικά νέων ιδεών, τεχνικών και προβλημάτων. Κατά τον Κουν, η δημιουργικότητα στην επιστήμη εξαρτάται από το κατά πόσον μπορεί κανείς να είναι συγχρόνως και συντηρητικός και εικονοκλάστης.
Τα «παραδείγματα»
Η σκέψη αυτή αποτέλεσε τον πυρήνα του βιβλίου του Κουν που φέρει τον τίτλο «H Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων». Στο βιβλίο αυτό, που έχει πουλήσει από την ημέρα έκδοσής του τον αστρονομικό, για το είδος του, αριθμό των 1.400.000 αντιτύπων, μιλά, όπως είναι πλέον ευρέως γνωστό, για «παραδείγματα», «παραδειγματική αλλαγή», «κανονική επιστήμη», «ανωμαλία», «κρίση» και «επανάσταση». Το «παράδειγμα» δεν είναι παρά ένα πρότυπο με βάση το οποίο οι σπουδαστές μυούνται πειθαρχημένα σε μια πρακτική και έναν επιστημονικό κλάδο. Διά της συνεχούς τριβής μαθαίνουν ένα ολόκληρο σύμπαν και έναν τρόπο δουλειάς: με τι αντικείμενα ασχολείται ο κλάδος τους, τι ιδιότητες έχουν, ποιοι νόμοι τα διέπουν, τι προβλήματα εγείρονται, πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν, τι αξίες πρέπει να χαρακτηρίζουν την έρευνά τους κ.λπ. Μόνο μαθαίνοντας τι είναι «κανονικό» και αναμενόμενο μπορούν να διακρίνουν οι ερευνητές το «ανώμαλο», δηλαδή το αποκλίνον από το κανονικό. Τότε, εφόσον η «ανωμαλία» δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τους μέχρι τότε συμβατικούς τρόπους, ανατρέπεται μία ολόκληρη παράδοση (δηλαδή το μέχρι τότε ισχύον «παράδειγμα») και υιοθετείται ένα νέο, ασύμμετρο με το παλαιό. Κατασκευάζεται ή ανακαλύπτεται ένα νέο, διαφορετικό εν πολλοίς σύμπαν.
Το βιβλίο του Κουν άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε για την επιστήμη, κι όπως ο ίδιος ομολογεί, αυτός ήταν ο στόχος του εξ αρχής. «Θέλω να φέρω μια επανάσταση στον τρόπο που οι άνθρωποι σκέφτονται για την επιστήμη», έλεγε στον εκδότη του. Οι άνθρωποι θεωρούν ότι οι επιστήμονες είναι τα ελεύθερα πνεύματα που απροκατάληπτα ερευνούν τη φύση, διατυπώνουν θεωρίες τις οποίες ελέγχουν πειραματικά. Ομως ο Κουν, χρησιμοποιώντας τόσο την προσωπική του εμπειρία (είχε διδακτορικό Φυσικής από το Harvard) όσο και την ιστορική του έρευνα υποστήριξε πειστικά ότι δεν υπάρχει μία διαχρονικά ορθή επιστημονική μέθοδος την οποία οι επιστήμονες ακολουθούν, αλλά ότι αυτοί μυούνται πρακτικά, σχεδόν σχολαστικά, μέσα από τα διδακτικά εγχειρίδια, σε ένα σύμπαν εννοιών και πρακτικών με βάση συγκεκριμένα πρότυπα.
Οσοι είχαν έστω και στοιχειώδη επαφή με την επιστήμη, αναγνώρισαν στο έργο του Κουν τη δική τους εμπειρία. Το βιβλίο διαβάστηκε παγκοσμίως από εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές σε ανθρωπιστικές, κοινωνικές και φυσικές επιστήμες, από επιστήμονες και απλούς ανθρώπους. Οι όροι του υιοθετήθηκαν σε όλους τους κλάδους του επιστητού, πέρασαν στην πολιτική ζωή, στην pop κουλτούρα, σε κόμικς και σκίτσα, έγιναν όνομα σκάφους στην Καλιφόρνια. Ανανεώθηκαν ολόκληροι ακαδημαϊκοί κλάδοι (π.χ., Ιστορία της Επιστήμης) και συγκροτήθηκαν νέα πεδία έρευνας (π.χ., Σπουδές Επιστήμης).
Καταλύτης
Η μελέτη του έργου του Κουν υπήρξε καταλυτική και για το φιλοσοφικό τοπίο στη χώρα μας. Εκεί που είχαμε μόνο φιλολόγους να μελετούν, υπό μία ορισμένη ιδεολογική σκοπιά, τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, μια νεότερη γενιά φιλοσόφων, με πρώτες σπουδές στις φυσικές επιστήμες, εντάχθηκαν στη φιλοσοφική κοινότητα επηρεασμένοι και από το έργο του Κουν και στράφηκαν στη μελέτη της λεγόμενης αναλυτικής φιλοσοφίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» (εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη 1981) μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Γ. Γεωργακόπουλο, απόφοιτο του ΕΜΠ, και μελετήθηκε συστηματικά, αρχικά, σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Πολυτεχνείου. Εγιναν για το βιβλίο αυτό διατριβές, εκδόθηκαν σχετικά κείμενα, οργανώθηκαν σεμινάρια και συνέδρια και σχηματίστηκε προοδευτικά μια ολόκληρη κοινότητα φιλοσόφων της επιστήμης, η οποία πλέον έχει διευρύνει τη θεματολογία της συντονιζόμενη με όσα συμβαίνουν διεθνώς. Ο Τόμας Κουν ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών ένα χρόνο πριν πεθάνει και εμπιστεύθηκε στο ελληνικό περιοδικό Νεύσις (τεύχος 6, 1997) τη μοναδική μεγάλη αυτοβιογραφική συνέντευξη που έδωσε ποτέ, μία συνέντευξη εξομολογητική και ιδιαίτερα σημαντική.
Εμφαση στις ρήξεις χωρίς συνταγές
Η έμφαση που έδωσε ο Κουν στις ρήξεις και στις επαναστατικές αλλαγές στην ιστορία της επιστήμης συνέτριψε το παρηγορητικό και εξουσιαστικό ιδεολόγημα ότι η επιστήμη προοδεύει συστηματικά, συσσωρεύοντας στέρεη γνώση μέχρι την πλήρη αναπαράσταση και κατανόηση της πραγματικότητας. Η οπτική του βρήκε πρόσφορο έδαφος στο ανατρεπτικό κλίμα των ’60s παρότι ο ίδιος καθόλου δεν συμμεριζόταν τις σχετικιστικές, μηδενιστικές και μεταμοντέρνες ερμηνείες του έργου του.
Προσπάθησε μέχρι τέλους να αναδείξει μια ρεαλιστική εικόνα της επιστήμης, υπονομεύοντας τη μυθολογία της, και να φέρει στο φως τους όρους που καθιστούν αυτήν την τόσο επιτυχημένη, καινοτόμο και αποτελεσματική πρακτική δυνατή. Δεν προσέφερε καμία συνταγή για το πώς να γίνουν διάφοροι κλάδοι επιστημονικοί, ούτε μας έδωσε άλλη μια αφήγηση για την ιστορία της επιστήμης.
*Η κ. Β. Κιντή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.