Παρασκευή, επτά το απόγευμα. Στο Osterman ετοιμάζονται τα πρώτα προσέκο εσπεριδοειδών και φιλέτο μόσχου σενιάν, με σος μετρ ντ οτέλ. Η ζωγραφιστή οροφή και το ασπρόμαυρο δάπεδο είναι τα μόνα που έχουν απομείνει από το παλαιό υφασματάδικο του Συμεωνίδη, στο καινούργιο μπαρ-ρέστοραντ του κέντρου. Στο επάνω μέρος της πλατείας Αγίας Ειρήνης, σερβίρεται εσπρέσο tailor made υπό το βλέμμα του Τσίλερ: η μορφή του είναι σκαλισμένη στον τοίχο. Τα εμπορικά καταστήματα και τα υφάσματα, που κάποτε κατέκλυζαν την περιοχή, υπάρχουν πια ως στοιχεία διακόσμησης στα μοντέρνα ποτάδικα και καφενεία ― ένας διαφορετικός τρόπος ενσωμάτωσης του παρελθόντος στο παρόν.
Στο γωνιακό «γκρι κτίριο», μια κομψή μοντερνιστική πολυκατοικία, οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με φωτογραφίες: καταγάλανος ουρανός, λαχταριστά νερά, oνειρεμένα τοπία, αρχαίοι ναοί. «Προορισμός LXS – Λήμνος» αναγράφεται στην αφίσα, και μια ομάδα νέων παιδιών σπεύδει να κεράσει Μοσχάτο Αλεξανδρείας και χαλβά και να δώσει τις απαραίτητες εξηγήσεις: «Κάνουμε έκθεση φωτογραφίας για το νησί μας. Είμαστε ένας σύλλογος νέων ανθρώπων μακριά από πολιτικές παρατάξεις, προσπαθούμε να στηρίξουμε τις ομορφιές του τόπου μας, να ενημερώσουμε για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και να παρέμβουμε με νέες ιδέες και πρωτοβουλίες». Εξυπνο, λιτό μάρκετινγκ στο πιο hot σημείο της πόλης σήμερα, εκεί όπου μαζεύονται φυλές της διασκέδασης απ’ όλα τα μέρη της Αθήνας.
Το φυτώριο απέναντι κατεβάζει ρολά σιγά σιγά. Ενας Ασιάτης εργάτης μεταφέρει μέσα τις μαντζουράνες, τα λεμονοθύμαρα και τους δυόσμους. Η μουσική τώρα ακούγεται πιο ζωηρή: διασκευασμένοι Massive Attack και εξάτμιση από μηχανάκια. Ενας χίπστερ παρκάρει το Dahon του δίπλα στο κεντρικό λουλουδάδικο.
«Το απόγευμα υπήγαμεν εις την Αγ. Ειρήνην να προμηθευθώμεν την γάστραν και εκάμαμεν τα δύο ανθοπωλεία άνω κάτω. Η μητέρα μου εμυρίζετο το εν μετά το άλλο όλα τα φυτά, με κάποιαν δυσπιστίαν, ως να ήσαν ψάρια, και όσα δεν εύρισκε βρώμικα τα εύρισκεν ακριβά. Ετυχε και να πατήση επάνω εις ένα νεκρικόν στέφανον, όπου ευρίσκετο κατά γης. Ο ανθοπώλης ήτο άνθρωπος με ολίγην υπομονήν και ακόμη ολιγωτέραν ανατροφήν. Την ωνόμασε «Μάγισσαν» και εμένα «έκτρωμα»», γράφει ο Εμμανουήλ Ροΐδης στην «Εορτή του πατρός μου».
Από την υπαίθρια αγορά σπόρων και φυτών που έπνιγαν την πλατεία Αγίας Ειρήνης, τώρα έχει απομείνει μόνο το «Φιόρε του Παύλου» πνιγμένο στα τραπεζοκαθίσματα. Νέα ανθρωπογεωγραφία, νέα οικονομία.
Ο κόσμος εντός
Στα σκαλάκια του ναού της Αγίας Ειρήνης, ζητιάνοι ζητούν ελεημοσύνη. Στο εσωτερικό κατάνυξη. «Χαίρε, Θεού αχωρήτου χώρα, χαίρε, σεπτού μυστηρίου θύρα. Χαίρε, των απίστων αμφίβολον άκουσμα, χαίρε, των πιστών αναμφίβολον καύχημα». Τελευταίοι Χαιρετισμοί, Ακάθιστος Υμνος, εμπνευσμένοι ύμνοι του Ιωάννη Δαμασκηνού, του Ιωσήφ Ξένου, πιθανότατα του Ρωμανού του Μελωδού. Κλειστά μάτια, χαμηλωμένα κεφάλια, συγκίνηση, ταπεινότητα, αναστοχασμός. Ανθρωποι μεγάλης ηλικίας, οικογένειες, νέοι, λιγοστοί έκθαμβοι τουρίστες με σακίδια στους ώμους. Ενας άλλος κόσμος.
«Δεν είναι μακρινοί αυτοί οι κόσμοι», μας λέει ο Ιωσήφ Βιβιλάκης, καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά και θεολόγος. «Ο ναός είναι εδώ, οι ακολουθίες γίνονται, η μουσική ακούγεται. Δεν υπάρχουν πόρτες κλειστές. Ο κόσμος μπαινοβγαίνει. Είναι κόσμοι παράλληλοι, κόσμοι που αλληλοσυμπληρώνονται και πίσω απ’ όλο αυτό βρίσκεται το αίτημα για κοινότητα. Ο ίδιος ο ναός της Αγίας Ειρήνης είναι ένας ναός «αστέγων» ενοριτών που δεν είχαν σημείο αναφοράς και το βρήκαν εδώ. Και η πλατεία της Αγίας Ειρήνης είναι ένα νέο σημείο απ’ όπου μπορείς να ανακαλύψεις ξανά την πόλη και να την αγαπήσεις».
Ο Κωνσταντινουπολίτης Κωνσταντίνος Μαφίδης στα 93 του χρόνια ακούγεται ακόμη να ψέλνει, μεταφέροντας το άρωμα και τον ήχο της Πόλης, όπως τα έζησε δίπλα σε διάσημους ψάλτες βυζαντινής μουσικής του περασμένου αιώνα, τον Ευστάθιο Βιγγόπουλο, τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη, τον Δημήτριο Μαγούρη. Ο ίδιος διετέλεσε πρωτοψάλτης στην Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλί. Εζησε 45 χρόνια στην Πόλη, μετά ήρθε στην Ελλάδα.
Δίπλα του ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, ο μεγάλος δάσκαλος που τιμάει τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή παράδοση. Ξέρει να δίνει τα μυστικά της μουσικής από παλαιά σκονισμένα χειρόγραφα μεγάλων μαστόρων. Ανθρωπος με πλούσια δράση: ακάματη διδασκαλία σε ολόκληρο τον κόσμο, δισκογραφία, εκπομπές στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο, εξαιρετικές συνεργασίες όπως αυτή με Τούρκους ιμάμηδες: απ’ τη μια είναι ο βυζαντινός χορός κι απ’ την άλλη ο χορός των Τούρκων ιμάμηδων και κάνουν έναν συγκλονιστικό μουσικό διάλογο. Κάθε Κυριακή νέοι ψαλτάδες τον έχουν κορυφαίο άρχοντα στην Αγία Ειρήνη να τους καθοδηγεί σε άγνωστους δρόμους. Οταν ο Λυκούργος Αγγελόπουλος πήγε ως πρωτοψάλτης στον ιερό ναό Αγίας Ειρήνης Αιόλου, πριν από 31 χρόνια, μέλημά του ήταν η ακριβής τήρηση του τυπικού σε όλες τις ακολουθίες. Βυζαντινό μέλος και λειτουργική τάξη, που αναβίωναν λησμονημένες για τις ενορίες διατάξεις του μοναχικού τυπικού, ήταν τα δύο στοιχεία που συνέβαλαν στον μετασχηματισμό της Αγίας Ειρήνης. Μετασχηματισμός μέσα και έξω.
«Εχουν αλλάξει πολλά», μας λέει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος. «Δεν θέλω να είμαι απόλυτος, αλλά δεν νομίζω ότι οι περισσότεροι έξω γνωρίζουν τι γίνεται μέσα στον ναό. Η πλατεία έχει γίνει ένα απέραντο καφενείο, τα παλιά μαγαζιά δεν υπάρχουν πια, αλλά το πρόβλημα δεν είναι αυτό, είναι ότι τα πάντα καταστρατηγούνται. Ο ρυθμός, λ.χ., είναι κάτι που δεν μπορείς να το σταματήσεις ώστε να μην μπει στον ναό. Η μουσική συχνά εισβάλλει στην ακολουθία. Είναι ωραίο όταν μια περιοχή ζωντανεύει, αλλά πώς; Χρειάζονται όρια. Αυτό δηλαδή που λείπει σήμερα: ένας πιο ήπιος τρόπος ζωής, λίγη περισσότερη ταπεινότητα».
Η λειτουργία έχει τελειώσει. Οι υπαίθριες σόμπες των μπαρ φωτίζουν τη νύχτα. Στο Mama Roux όλα τα τραπέζια έχουν την ένδειξη ρεζερβέ. Η Μεγάλη Εβδομάδα αρχίζει.
Παρ’ ολίγον μητρόπολη
Ο ναός της Αγίας Ειρήνης χτίστηκε στη θέση παλαιότερου ομώνυμου βυζαντινού ναού, ο οποίος πυρπολήθηκε και ερειπώθηκε κατά την Επανάσταση, ανακαινίστηκε το 1835 και λειτούργησε ως μητροπολιτικός ναός μέχρι την οικοδόμηση της σημερινής μητρόπολης. Ο παλαιός ναός συνδέεται με σημαντικές στιγμές της ζωής και της ιστορίας της νέας πρωτεύουσας και των θεσμών της. Στην εκκλησία αυτή γινόταν η ανάδειξη του δημάρχου της Αθήνας. Εδώ εορτάστηκε με μεγαλοπρέπεια η ενηλικίωση του Οθωνα, τον Μάιο του 1835. Ο Οθων στην τελετή δεν φόρεσε στέμμα ούτε κράτησε σκήπτρο, γιατί το πλοίο που τα έφερνε στην Αθήνα δεν έφτασε εγκαίρως.
Οταν τέθηκε το θέμα της ανέγερσης μητροπολιτικού ναού, οι ενορίτες της Αγ. Ειρήνης ζήτησαν να χτιστεί στη θέση της δικής τους εκκλησίας. Το αίτημά τους δεν έγινε δεκτό, συμβιβαστικά όμως η κυβέρνηση αποφάσισε να διαθέσει το μισό σχεδόν ποσό απ’ αυτό που είχε συγκεντρωθεί για την ανέγερση μητρόπολης στην οικοδόμηση νέου ναού της Αγ. Ειρήνης στη θέση του παλαιού. Η εκπόνηση των σχεδίων ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Λύσσανδρο Καυταντζόγλου, ο οποίος σχεδίασε την εκκλησία κατά τον λεγόμενο «μοναστηριακόν τύπον», ενώ εξωτερικά εισήγαγε τον νεοκλασικό ρυθμό στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Για την οικοδόμησή της χρησιμοποιήθηκε υλικό από κατεδαφισμένες εκκλησίες.
Στις 12 Δεκεμβρίου του 1850, και ενώ η εκκλησία ήταν ημιτελής, έγιναν τα εγκαίνια. Λόγοι οικονομικοί καθυστέρησαν την αποπεράτωση μέχρι το 1892. Την αγιογράφηση ανέλαβε ο ζωγράφος Σπυρίδων Χατζηγιαννόπουλος και την όλη διακόσμηση οι κοσμηματογράφοι Β. Κώττας και Α. Πέττας (1879-1892).