Ενας κόσμος χωρίς διαβατήρια, όπου οι άνθρωποι μετακινούνται ελεύθερα από τη μία χώρα στην άλλη, δεν είναι ουτοπία. Αντίθετα, υπήρξε πραγματικότητα έως τον 20ο αιώνα, όταν οι πόλεμοι και η άνοδος του εθνικισμού οδήγησαν στην «οχύρωση» των κρατών και την υιοθέτηση μέτρων για τον έλεγχο της διασυνοριακής μετακίνησης. Σε όλες τις εποχές της Ιστορίας, οι άνθρωποι, που εγκατέλειπαν τον τόπο τους, συνέβαλλαν καθοριστικά στη διάδοση ιδεών, τεχνολογιών και καινοτομιών. Πρόκειται, άλλωστε, για μερικά από τα πιο τολμηρά, ευπροσάρμοστα, υγιή και κατά κανόνα πιο μορφωμένα άτομα μιας κοινωνίας, που αποφασίζουν να εκτεθούν σε μια σειρά κινδύνων προκειμένου να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή για τους ίδιους και τις οικογένειές τους.
Δεν είναι τυχαίο πως μετανάστες έχουν ιδρύσει εταιρείες όπως η Google, η Paypal, η Εbay και η Ιntel. Εν ολίγοις, η μετανάστευση «δεν είναι ένα πρόβλημα που πρέπει να βρούμε τη λύση του», αλλά «εγγενές στοιχείο της παγκόσμιας κοινωνίας». Αυτό είναι το βασικό επιχείρημα ενός εξαιρετικά επίκαιρου βιβλίου, που αντιμετωπίζει τη μετανάστευση ως διαχρονική ανθρώπινη δραστηριότητα με ανυπολόγιστα οφέλη για το άτομο και την κοινωνία.
Από ακαδημαϊκής πλευράς, η εγκυρότητα της έκδοσης «Αυτοί δεν είναι σαν εμάς. Το παρελθόν και το μέλλον της μετανάστευσης» δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, αφού αποτελεί καρπό ενός πενταετούς ερευνητικού προγράμματος υπό την αιγίδα της Σχολής Μάρτιν του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και φέρει την υπογραφή του Ιαν Γκόλντιν.
Σήμερα διευθυντής της Σχολής Μάρτιν, η οποία εστιάζει στην ανίχνευση των σημαντικότερων προκλήσεων του 21ου αιώνα, ο Βρετανός οικονομολόγος έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας, διοικητής της Τράπεζας Ανάπτυξης Νοτίου Αφρικής και σύμβουλος του Νέλσον Μαντέλα.
Ο τόμος, που έγραψε σε συνεργασία με τους ερευνητές Geoffrey Cameron και Meera Balarajan, κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και εντάσσεται στη σειρά «Προοπτικές». Η σειρά αποσκοπεί στην ανάδειξη και διερεύνηση ζητημάτων της ελληνικής επικαιρότητας για τα οποία δεν υπάρχει επαρκής πληροφόρηση.
Χωρίς διαβατήριο
Ενα ερώτημα που εύλογα γεννά στον αναγνώστη το βιβλίο, είναι γιατί κανείς έως τώρα δεν έχει εξετάσει εμπεριστατωμένα τις πραγματικές επιπτώσεις της μετανάστευσης. «Δεδομένης της σημαντικότητας του ζητήματος, είναι άξιον απορίας το ότι διαθέτουμε τόσο λίγα σοβαρά επιστημονικά έργα», παραδέχεται ο Ιαν Γκόλντιν.
Το κενό στη βιβλιογραφία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση του οικονομολόγου να ασχοληθεί με το θέμα – το οποίο τον απασχολούσε ανέκαθεν, αφού κατάγεται από οικογένεια μεταναστών. Επιχειρώντας να δώσει μία απάντηση, αναφέρεται αρχικά στο γεγονός πως η μετανάστευση είναι ένα «καινούργιο πρόβλημα», που έγινε σημαντικό μόνο τον τελευταίο αιώνα.
«Πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι άνθρωποι μετακινούνταν πολύ πιο ελεύθερα, δεν υπήρχαν διαβατήρια». Επιπλέον, είναι ένα κατεξοχήν «πολιτικό ζήτημα», που αναδύεται συχνά σε θεωρητικές συζητήσεις, χωρίς να συνοδεύεται από συστηματική καταγραφή δεδομένων.
Επομένως, «είναι δύσκολο να υπολογίσουμε τις πραγματικές επιπτώσεις των μεταναστών στο ΑΕΠ, στην ανεργία ή την καινοτομία». Ακόμα ένα εμπόδιο συνιστά η απουσία ενός κοινού ορισμού της μετανάστευσης, τον οποίο να αποδέχονται όλα τα κράτη.
Φιλελεύθερη οπτική
Απευθυνόμενο τόσο στους νομοθέτες ανά τον κόσμο, όσο και στο ευρύ κοινό, το βιβλίο φιλοδοξεί να συμβάλει «στον διάλογο για τη μετανάστευση, παρέχοντας δεδομένα και διαφορετικές οπτικές γωνίες», εξηγεί ο Ιαν Γκόλντιν, εκφράζοντας την ελπίδα πως θα διαβαστεί από όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Προσεγγίζοντας το ζήτημα της μετανάστευσης από μια κλασική φιλελεύθερη οπτική, ο συγγραφέας τάσσεται υπέρ της κατά το δυνατόν ανεμπόδιστης μετακίνησης ανθρώπων, πεπεισμένος πως οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς εξασφαλίζουν ότι η ροή ανθρώπινου δυναμικού κυμαίνεται ανάλογα με την προσφορά και τη ζήτηση.
Ταυτόχρονα, αναγνωρίζει πως η απόφαση ενός ατόμου να μεταναστεύσει στηρίζεται σε προσωπικά, οικογενειακά ή κοινωνικά κίνητρα, που δεν σχετίζονται αποκλειστικά με τις διακυμάνσεις της αγοράς, αλλά και πως, ανεξαρτήτως των οικονομικών συνθηκών, οι κοινωνίες οφείλουν να παρέχουν προστασία σε όσους την έχουν ανάγκη, όπως οι πρόσφυγες.
Στα δύο χρόνια που μεσολάβησαν από την κυκλοφορία του στα αγγλικά, το βιβλίο με τον αμφίσημο τίτλο «Exceptional People» έχει αποτελέσει αφορμή για την πρόσκληση του Ιαν Γκόλντιν σε συναντήσεις με πολιτικά πρόσωπα σε αρκετές χώρες. «Θα έλεγα πως η μεγαλύτερη αλλαγή συμβαίνει αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ, όπου βρίσκεται σε εξέλιξη ο διάλογος για τη νομιμοποίηση των εργαζόμενων μεταναστών και έχουν συγκεντρωθεί πολύτιμα νέα στοιχεία για τη συμβολή τους στην οικονομία», υπογραμμίζει. Στην Ευρώπη, αντίθετα, η κρίση δημιουργεί «δυσμενείς συνθήκες για την αναμόρφωση της νομοθεσίας για τη μετανάστευση».
Αυτήν όμως τη δύσκολη περίοδο «είναι σημαντικό να μην κάνουμε μεγάλα λάθη». Σε τέτοιου είδους λάθη οφείλεται, σύμφωνα με τον κ. Γκόλντιν, η έξαρση της παράνομης μετανάστευσης – με ό,τι αυτό συνεπάγεται, από το trafficking και τα κέντρα κράτησης μέχρι τους μαζικούς θανάτους μεταναστών στη Μεσόγειο.
Η θέση της Ελλάδας
Η λύση, που προτείνει ο οικονομολόγος, δεν είναι το άνοιγμα των συνόρων –τουλάχιστον όχι στην παρούσα φάση– αλλά η δημιουργία ενός παγκόσμιου ρυθμιστικού πλαισίου, πιθανώς μέσω της ένταξης του Παγκόσμιου Οργανισμού Μετανάστευσης στον ΟΗΕ, έτσι ώστε «οι αποφάσεις του να είναι δεσμευτικές».
Σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση θα συνιστούσαν, επίσης, η υιοθέτηση ενός κοινού ορισμού για τη μετανάστευση, καθώς και ρυθμίσεων όπως η δυνατότητα μεταφοράς των συντάξεων από τη μία χώρα στην άλλη, έτσι ώστε «οι άνθρωποι να μπορούν να επιστρέφουν στις χώρες καταγωγής τους όταν φτάνουν σε ηλικία συνταξιοδότησης».
Οσον αφορά τις χώρες υποδοχής, όπως η Ελλάδα και η Ισπανία, που τα τελευταία χρόνια δέχονται τεράστιους αριθμούς ανθρώπων από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, η θέση του κ. Γκόλντιν είναι πως η ευθύνη για τη διαχείριση του ζητήματος θα έπρεπε να μοιράζεται ισότιμα σε όλη την Ε.Ε. «Θεωρώ πως η Ευρώπη θα πρέπει να δώσει μία συνολική απάντηση», υποστηρίζει. «Η Ελλάδα θα πρέπει να μεταβιβάσει μέρος της ευθύνης στην υπόλοιπη Ευρώπη, διότι, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, βρίσκεται σε πολύ δύσκολη κατάσταση».
Αλλαγή πολιτικής
Η αλλαγή κατεύθυνσης της παγκόσμιας μεταναστευτικής πολιτικής δεν θα επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα αν δεν συνοδεύεται από την αντίστοιχη αλλαγή στις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις. «Αν οι άνθρωποι κατανοούν καλύτερα τη δυναμική της μετανάστευσης και τη συμβολή των μεταναστών στην οικονομία, είναι λιγότερο πιθανό να εμπλακούν σε ρατσιστικές επιθέσεις», υποστηρίζει ο συγγραφέας, τονίζοντας τον ρόλο των πολιτικών και των ΜΜΕ.
«Μπορώ να φανταστώ μια εποχή στο μέλλον, όταν η Ελλάδα θα έχει έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού και θα προσπαθεί να προσελκύσει μετανάστες, γιατί η οικονομία της θα έχει ανακάμψει», σημειώνει ο κ. Γκόλντιν. «Φυσικά, η παρούσα κατάσταση είναι εξαιρετικά σκληρή, ειδικά για τους ανθρώπους που είναι άνεργοι και δυσκολεύονται να αντιληφθούν τα πιθανά οφέλη της μετανάστευσης». Ωστόσο, «πρέπει πραγματικά να εστιάσουμε στην ανεκτικότητα, στην κατανόηση της κοινής μοίρας της ανθρωπότητας και της ευθύνης μας απέναντι στους άλλους ανθρώπους».
Η συλλογική μελέτη των Ιαν Γκόλντιν, Τζέφρι Κάμερον και Μίρα Μπαλαρατζιάν, «Αυτοί δεν είναι σαν εμάς», κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, στο πλαίσιο της σειράς «Προοπτικές», σε μετάφραση της Ελένης Αστερίου.