Οι κοινωνίες της Δύσης και το πολιτικό της σύστημα συγκλονίζονται αυτές τις μέρες από οδυνηρά ερωτήματα: Πώς ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας, ο συνηθισμένος μέσος όρος, αυτός που κάθε Σάββατο ή Κυριακή πηγαίνει στο γήπεδο για να παρακολουθήσει ποδόσφαιρο ή στήνεται στην τηλεόραση και το βράδυ συναντάει τους φίλους του στο μπαρ της γειτονιάς, που εργάζεται και ερωτεύεται, πώς αυτός ο άνθρωπος μεταμορφώνεται σε βασανιστή, για να προκαλέσει πόνο, τρόμο και εξευτελισμό στους άλλους, τους οποίους δεν γνωρίζει, δεν τους έχει συναντήσει ποτέ άλλοτε και δεν έχει λόγο να τους μισεί;
Αλλα ερωτήματα: Γιατί το σωματικό και ψυχικό μαρτύριο ρίζωσε τόσο βαθιά ώστε να επαναλαμβάνεται σταθερά, όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν ή το επιβάλλουν, ως παρακολούθημα της κρατικής ή άλλης εξουσίας (εκκλησιαστικής ή κομματικής); Και, τέλος: ο βασανιστής ενεργεί με δική του πρωτοβουλία ή υπακούει σε διαταγές, τις οποίες ενδεχομένως, από υπερβάλλοντα ζήλο, υπερβαίνει; Αυτά και άλλα ερωτήματα πήραν μεγάλες διαστάσεις και κλονίζουν ολόκληρο το σύστημα των δυτικών αξιών με μία μόνο χαραμάδα φωτός και ελπίδας: ότι οι ίδιες οι δυτικές κοινωνίες και τα πολιτικά τους συστήματα διαθέτουν σε εγρήγορση ισχυρές εστίες αντίστασης. Διαφορετικά δεν θα είχε αποκαλυφθεί αυτή η ερεβώδης πλευρά του «δυτικού πολιτισμού».
Η Ελλάδα διεκδικεί δυστυχώς σημαντικό μερίδιο από την παγκόσμια κληρονομιά των βασανιστηρίων. Βασανιστήρια δεν εφαρμόστηκαν μόνο στη σχετικά πρόσφατη δικτατορία των συνταγματαρχών, αλλά και πολύ παλαιότερα, ιδίως την περίοδο του εμφυλίου πολέμου και αμέσως μετά. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η δικτατορία παρέλαβε και συνέχισε τις μεθόδους και τους μηχανισμούς των βασανιστηρίων, παρέλαβε το βασανιστήριο ως τρόπο άσκησης πολιτικής, με στόχο να τρομοκρατήσει τους αντιπάλους της και να κλονίσει το ηθικό τους, όχι μόνο για να κάνει την ανάκριση περισσότερο «αποδοτική». Πιστεύω ότι και στο Ιράκ ο βασανισμός και ο εξευτελισμός των κρατουμένων τον ίδιο σκοπό έχει: να κάμψει την αντίσταση κατά των Αμερικανών και Βρετανών κατακτητών.
Ενα βιβλίο για τους βασανιστές
Λίγο πριν από την αποκάλυψη των βασανιστηρίων στο Ιράκ, κυκλοφόρησε από τα «Ελληνικά Γράμματα» το βιβλίο της Μίκας Χαρίτου – Φατούρου, που προηγουμένως είχε εκδοθεί στα αγγλικά. O τίτλος του «O Βασανιστής Οργανο της Κρατικής Εξουσίας». H Μίκα Χαρίτου – Φατούρου είναι κλινική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια, ομότιμη καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Στο βιβλίο της προσπαθεί να αναλύσει την προσωπικότητα του βασανιστή, να σκιαγραφήσει το πορτρέτο του. H έρευνα έχει αφετηρία τη «Δίκη των Βασανιστών», αλλά το υλικό που συγκέντρωσε η Μίκα Χαρίτου – Φατούρου από συνεντεύξεις με βασανιστές του ΕΑΤ-ΕΣΑ και από μαρτυρίες βασανισθέντων κρατουμένων. H πρώτη διαπίστωση εντοπίζεται στον τίτλο του βιβλίου, όπου ο βασανιστής καταγράφεται ως όργανο της κρατικής εξουσίας. Πάντοτε η κρατική εξουσία έχει μέσα της τον καταναγκασμό, αλλά εδώ δεν πρόκειται για οποιαδήποτε εξουσία, αλλά για εκείνη την κρατική εξουσία που χρησιμοποιεί τη βία ως πολιτικό μέσο και ταυτόχρονα ως σκοπό, για να επιβληθεί ως «εξουσία της βίας», όπως αποκαλείται στο βιβλίο.
Στην «εξουσία της βίας» ως κύριο πολιτικό μέσο αναδεικνύεται η Αστυνομία γενικά και ειδικότερα ειδικές μονάδες του Στρατού και της Αστυνομίας και αυτό παρατηρήθηκε σε όλες τις «εξουσίες της βίας», που γνώρισε ο περασμένος αλλά και ο τωρινός αιώνας. Είναι το πολιτικό περιβάλλον, όπου εκκολάπτονται το βασανιστήριο και ο βασανιστής. Ολοι οι βασανιστές απολογούμενοι δηλώνουν ότι «εκτελούσαν διαταγές των ανωτέρων». Αυτό δεν απαλλάσσει βέβαια τον βασανιστή από τις ευθύνες του, ακόμη και όταν διαπιστώνονται ρητές εντολές των ανωτέρων. Δεν υπάρχουν όμως πάντοτε ρητές εντολές, αλλά ούτε και χρειάζεται να υπάρχουν. Αρκεί που υπάρχει και λειτουργεί ο μηχανισμός της βίας, η «εξουσία της βίας» εναντίον εκείνων που συλλογικά έχουν χαρακτηρισθεί ως «εχθροί» που συνήθως «απειλούν» τη «δημόσια ασφάλεια» ή την «εθνική ακεραιότητα» ή και τα δύο. O στρατός κατοχής στο Ιράκ είανι ένας τεράστιος μηχανισμός βίας και το έδειξε από την πρώτη στιγμή της εισβολής. O ίδιος ο πόλεμος απεδείχθη ενέργεια απροκάλυπτης βίας. Ως «εξουσία της βίας» περιλαμβάνει την αστυνόμευση του πληθυσμού, την κατάλυση όλων των διαδικασιών νομιμοποίησης των πολιτικών αποφάσεων και άρα την καθιέρωση της αυθαιρεσίας ως μορφής συμπεριφοράς, τις αυθαίρετες συλλήψεις, τις ανακρίσεις των συλληφθέντων και τη φυλάκισή τους. Στην αυθαίρετη «εξουσία της βίας» δεν χρειάζεται να δοθούν εντολές βασανισμού ή, όταν δίδονται, δεν είναι ποτέ γραπτές. Το μαρτυρούν όλοι οι βασανιστές του ΕΑΤ-ΕΣΑ, αλλά αυτή είναι και η διεθνής πρακτική. Οι βασανιστές επιλέγονται και διαμορφώνονται μέσα και από την «εξουσία της βίας».
Σχολεία βασανιστών
Δεν είχαν αποκαλυφθεί ακόμα τα φρικτά βασανιστήρια στο Ιράκ όταν κυκλοφόρησε η ελληνική έκδοση του βιβλίου της Μίκας Χαρίτου-Φατούρου. Και δεν έχουν αποκαλυφθεί οι λεπτομέρειες. H παραγγελία των διαπιστώσεων από την έρευνα στο ΕΑΤ-ΕΣΑ με εκείνες του Ιράκ είναι εντυπωσιακή. Μπορούμε αβίαστα να σκεφτόμαστε και να μιλάμε για διεθνή πρακτική βασανισμού και διεθνή τύπο βασανιστή. H έρευνα στο ΕΑΤ-ΕΣΑ δεν περιορίζεται στις συνεντεύξεις με βασανιστές και στη διασταύρωσή τους με άλλες μαρτυρίες, κυρίως των κρατουμένων.
Ερευνά τη ζωή και την οικογενειακή κατάσταση των βασανιστών, πριν και μετά την περίοδο των βασανισμών. Δεν προκύπτει τίποτε το ιδιαίτερο ή το ασυνήθιστο που θα μπορούσε να διαμορφώσει τον χαρακτήρα του βασανιστού. O βασανιστής δεν είναι προϊόν κάποιας διαστροφής, δεν βασανίζει από ψυχική διαστροφή, αλλά σύμφωνα με την άτεγκτη λογική ενός συστήματος αυθαιρεσίας και βίας, της «εξουσίας της βίας», μέσα στην οποία κατολισθαίνει χωρίς αντιστάσεις, εθίζεται και βολεύεται. Κατά τα άλλα, είναι συνηθισμένος άνθρωπος σαν και μας, το «παιδί του γείτονα», μέσος άνθρωπος. H αμερικανική κυβέρνηση και όλοι οι αξιωματούχοι της προσπαθούν να αποδώσουν τα βασανιστήρια στο Ιράκ σε παρεκτροπές και διαστροφές των εκτελεστικών οργάνων, των βασανιστών. Το ίδιο έκαναν και οι αξιωματικοί της χούντας. Κανείς, πλην του Χατζηζήση, διοικητή του ΕΑΤ-ΕΣΑ, δεν είχε το θάρρος να αναλάβει την ευθύνη για όσα αποτρόπαια συνέβησαν εκεί.
Η Μίκα Χαρίτου-Φατούρου αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση στα κέντρα της ΕΣΑ (η ΕΣΑ είναι το αντικείμενο της έρευνας), αλλά και των άλλων «ειδικών δυνάμεων» του Στρατού και της Αστυνομίας. Βασικό στοιχείο της εκπαίδευσης είναι η βία και ο παραλογισμός, ειδικότερα η άσκηση παράλογης βίας. Στο κέντρο εκπαίδευσης «εχθρός» είναι η ανεξάρτητη προσωπικότητα, η ηθική της συγκρότηση και η πιθανή λογική αμφισβήτηση και αντίσταση. Στόχος είναι να συντριβούν και να αντικατασταθούν από τον φόβο και την τυφλή υποταγή στον ανώτερο και στο «πνεύμα» της μονάδας, της ειδικής μονάδας, επιφορτισμένης με «ανώτερη αποστολή». Παλαιότερα (δεν ξέρω για σήμερα) η εκπαιδευτική αυτή «φιλοσοφία», με τον σκοπό να συντρίψει ό,τι μια ελεύθερη κοινωνία θεωρεί αρετή, σε ελαφρώς ηπιότερη μορφή, κυριαρχούσε σε όλα τα κέντρα εκπαίδευσης του Στρατού και της Αστυνομίας. Ενδεχομένως και σήμερα η «φιλοσοφία» αυτή εξακολουθεί να θεωρείται η «αλάνθαστη τεχνική» της στρατιωτικής πειθαρχίας. Στην ίδια «φιλοσοφία» βασίζεται και η εκπαίδευση των Αμερικανών πεζοναυτών, από όσα λίγα γνωρίζουμε γι’ αυτήν. Και είναι επίσης εντυπωσιακή η παραλληλία.
Οι αφηγήσεις που συγκεντρώνει στις 400 σελίδες του βιβλίου της η Μίκα Χαρίτου-Φατούρου είναι συγκλονιστικές και αφήνουν μια πικρή γεύση συνενοχής: Ολοι τα γνωρίζαμε, τα ανεχθήκαμε και στο τέλος τα αποδεχθήκαμε. Τα αποκαλυφθέντα αποτρόπαια βασανιστήρια δεν φαίνεται να περιορίζονται στη συγκεκριμένη φυλακή της Βαγδάτης. O βασανιστής «κατασκευάζεται» από ολόκληρο το σύστημα της αυθαίρετης «εξουσίας της βίας» σε όλα τα σημεία της επικράτειάς της. Είναι έτοιμος να δράσει μόλις δοθεί το πολιτικό πρόσταγμα, που ποτέ δεν είναι γραπτό, ούτε χρειάζεται να είναι.
Από την πληθώρα των παρατηρήσεων και αναλύσεων της Μίκας Χαρίτου αναφερθήκαμε σε μερικά μόνο σημεία για να σκιαγραφήσουμε, έστω με λίγες γραμμές, το πορτρέτο του βασανιστή.