Στην εφημεριδούλα «παρέμβαση» που εκδίδει η Μητρόπολη Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου διάβασα προ καιρού εκτενές και εμπεριστατωμένο άρθρο του μητροπολίτη Ιεροθέου για τη συντελούμενη επί των ημερών μας βιοτεχνολογική επανάσταση, η οποία διαδέχεται τη βιομηχανική επανάσταση και ήδη επηρεάζει τη ζωή μας και τη σκέψη μας ριζικότερα απ’ ό,τι η τελευταία, θέτοντας ταυτόχρονα ηθικά διλήμματα και επαναθέτοντας, με νέα ένταση, τα παμπάλαια ερωτήματα για τη ζωή και τον θάνατο.
Μου έκανε εντύπωση η ενημέρωση του σεβασμιωτάτου στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία για θέματα που δεν είναι από τα πιο εύκολα και ταυτόχρονα είναι πολύ καινούργια, πολύ πρόσφατα και δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί ευρύτερη εξοικείωση με αυτά. Πράγματι, η εκρηκτική, όπως φαίνεται, συνάντηση της βιολογίας με την τεχνολογία έχει ιστορία μερικών μόνο δεκαετιών και ήδη τα αποτελέσματά της είναι από εντυπωσιακά έως ανατρεπτικά προηγουμένων πεποιθήσεων και βεβαιοτήτων.
Ακόμη πιο μεγάλη ήταν η εντύπωσή μου από την ήρεμη και θετική αποδοχή αυτών των νέων φαινομένων από τον μητροπολίτη Ιερόθεο, που σε πολλά μου θυμίζει τους λογίους κληρικούς του 18ου και 19ου αιώνα, στους οποίους τόσα οφείλει η εθνική μας αυτοσυνειδησία. H επιστήμη και η τεχνολογία ούτε είναι ούτε μπορεί να είναι (εδώ εισχωρεί η ηθική επιταγή) έργο του σατανά, είναι έργο του ανθρώπου για τον άνθρωπο, το «σύνδρομο του Γαλιλαίου» έχει οριστικά ξεπεραστεί στη συνείδηση των φωτισμένων κληρικών.
Το στερεότυπο σχήμα αυτής της ήρεμης και αισιόδοξης αποδοχής της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι αρχέγονο και το περίμενα, γνωρίζοντας κάπως το πλουσιότατο συγγραφικό έργο του μητροπολίτη. H επιστήμη και η τεχνολογία αφορά στα «κτιστά πράγματα», από τον μικρόκοσμο του ατόμου ώς τον μεγαλόκοσμο του σύμπαντος. H ορθόδοξη θεολογία αφορά στο άκτιστο νόημα της ζωής και του θανάτου κάθε «κτιστού πράγματος». Δύο θεωρήσεις εντελώς διαφορετικές, που η μια δεν αποκλείει την άλλη.
Λίγες μέρες μετά την ανάγνωση εκείνου του άρθρου, ο μητροπολίτης Ιερόθεος είχε την καλοσύνη και μου έστειλε το καινούργιο του βιβλίο, το «Βιοηθική και Βιοθεολογία», έναν ογκώδη τόμο 400 σελίδων. Από το βιβλίο αυτό έμαθα ότι ο μητροπολίτης Ιερόθεος έχει δεκαετή και πλέον ενασχόληση και μελέτη της Βιοτεχνολογίας, της Βιοηθικής και της Βιοθεολογίας, όπως διαμορφώνεται με την ορθόδοξη παράδοση.
Τα θέματα που τον απασχολούν είναι πολλά και αιχμηρά: τι σημαίνει βιολογική ζωή και τι βιολογικός θάνατος, είναι το «ενθάδε», το αντικείμενο της βιοτεχνολογίας. Τι σημαίνει νόημα ζωής και νόημα θανάτου. Είναι το «επέκεινα» της ορθόδοξης πίστης. Είναι δύο περιοχές διαφορετικές, όπου ούτε ο επιστήμονας μπορεί να θεολογήσει με τις επιστημονικές του γνώσεις, ούτε ο θεολόγος να ασκήσει επιστήμη με την πίστη και τη θεολογία. H επιστήμη προϋποθέτει τον «κτιστό κόσμο» και αποκαλύπτει τη λογική του, ενώ η ενέργεια του Θεού μέσα στον κτιστό κόσμο είναι άκτιστη, δεν έχει άλλη προϋπόθεση πλην του εαυτού της και δημιουργεί εκ του μηδενός.
Με βάση αυτό το δυαδικό σχήμα πραγματεύεται την κλωνοποίηση γενικά, του ανθρώπου ειδικότερα, τη μετάλλαξη, τη μεταμόσχευση οργάνων από άνθρωπο σε άνθρωπο και ενδεχομένως από ζώο σε άνθρωπο, την ευθανασία και το «βιοτεχνολογικό έγκλημα». Ως προς αυτό το τελευταίο, που τόσο μας τρομάζει, δεν νομίζω ότι διαφέρει, ως προς τη σύστασή του, από τα άλλα εγκλήματα τα οποία ο άνθρωπος είναι «ελεύθερος» να διαπράξει ή να μην διαπράξει. Το «βιοτεχνολογικό έγκλημα» όμως, μπορεί να διαφέρει στις επιπτώσεις: να καταστρέψει ή να διαστρέψει τη ζωή στον πλανήτη…
Αναγκαστικά και αναπότρεπτα τίθεται το πολυσυζητημένο θέμα των ορίων της επιστημονικής μελέτης και έρευνας, σαν απαίτηση κάποιας «επιστημονικής δεοντολογίας». Τα όρια αυτά δεν μπόρεσαν να τα χαράξουν ούτε η Επιστήμη, ούτε η Πολιτεία, ούτε η Ηθική και, φυσικά, ούτε η Θεολογία. Φοβάμαι ότι οποιαδήποτε όρια θα σήμαιναν τον θάνατο της Επιστήμης, όπως και τα όρια της δημοσιογραφίας, παρόλο που φαίνονται τόσο αναγκαία, θα ήταν ο θάνατός της. Αλλωστε, δεν νομίζω ότι υπάρχει τρόπος να καταργήσεις ή να περιορίσεις την «ελευθερία» του να διαπράξει κανείς ή να μην διαπράξει το βιολογικό, το δημόσιο γραφικό και το κοινό έγκλημα.
Τότε ποιο είναι το αντικείμενο της Βιοηθικής, αν όχι να θέσει όρια στη βιοτεχνολογία γενικότερα και ειδικότερα στη βιοϊατρική, η οποία κάθε μέρα αποκτά και περισσότερες επιστημονικές δυνατότητες να επεμβαίνει όχι απλώς στη ζωή αλλά και στο πρόσωπο και την προσωπικότητα του ανθρώπου και άρα σε βασικά και καίρια δικαιώματά του;
Ο μητροπολίτης Ιερόθεος αναφέρεται εκτεταμένα σε απόψεις που διατύπωσαν επιστήμονες (όχι μόνο θετικών αλλά και ανθρωπιστικών επιστημών) από τις οποίες δεν προκύπτει (ή δεν κατάλαβα να προκύπτει) ένα συμπαγές και αρμονικό σύστημα κανόνων που να διέπουν τη συμπεριφορά των επιστημόνων της βιοϊατρικής και βιοτεχνολογίας. Ούτε καν ένα σταθερό σημείο αναφοράς και μελέτης, π.χ. η περιφρούρηση της φύσης και της ζωής όπως έχουν μέχρι σήμερα διαμορφωθεί.
Στην κοσμική ή εκκοσμικευμένη βιοηθική, χωρίς να την αρνείται, ο μητροπολίτης Ιερόθεος αντιπαραθέτει την «ορθόδοξη βιοηθική», που δεν διαφέρει από την «ορθόδοξη ηθική» γενικά: Είναι «η υπακοή στις εντολές του Θεού… που αναφέρονται στη φυσική ζωή του ανθρώπου, όταν ο άνθρωπος κοινωνεί με τον Θεό» και με τον συνάνθρωπό του. Και αλλού: από εικόνα του Θεού τείνει προς την ομοίωσή του. Γι’ αυτό και ταυτίζει την ηθική με την «ασκητική», εννοώντας προφανώς τη βίωση της πίστης ως τρόπο ζωής (και όχι αποκλειστικά τη ζωή των ασκητών).
Ποιο ενδιαφέρον μπορεί να έχει το βιβλίο αυτό για έναν αναγνώστη που ποτέ δεν τον επισκέφθηκε η θεία χάρη της πίστης; Σας βεβαιώνω πολύ μεγάλο. O μητροπολίτης Ιερόθεος είναι ψυχικά ευαίσθητος και πνευματικά ανήσυχος και προσπαθεί να ερευνήσει όλες τις γωνιές της πνευματικής ζωής από μια θέση σταθερή: την ορθόδοξη πίστη και παράδοση. Εχει το χάρισμα να αναφέρεται σε δόγματα, αλλά δεν δογματίζει, ερευνά και δεν κάνει «κατηχητικό».
Η Λάρισα μέσα από τη λογοτεχνία
Μια πολύ καλή ιδέα: να επισκεφθείς μια πόλη μέσα από λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται σε αυτήν. Καλή ιδέα, αλλά ταυτόχρονα επικίνδυνη και περιπετειώδης, επειδή η λογοτεχνία εξ ορισμού (τέχνη του λόγου) ασχολείται περισσότερο με τον εαυτό της παρά με τα αντικείμενα που θέτει. Με επιλεγμένα λογοτεχνικά κείμενα ο Λαρισαίος (ακριβέστερα εκ Τυρνάβου) φιλόλογος και λογοτέχνης, ο Θωμάς Ψύρρας, και οι εκδόσεις «Μεταίχμιο» μας ξεναγούν στη Λάρισα και κυρίως στην παλιά Λάρισα, που δεν υπάρχει πια. Αλλωστε, στη νεότερη ιστορία της η Λάρισα ήταν μια «πόλη σε εκκρεμότητα», συνεχώς κτιζόταν και η κοινωνία της άλλαζε, όπως ορθά παρατηρεί ο Θωμάς Ψύρρας. Επίτηδες, από την πλούσια εικονογράφηση του τόμου διάλεξα αυτή τη φωτογραφία της Βάγιας Στάμου, μια γωνιά με παλιά χαμηλά σπίτια και δρομάκι στρεβλό με ποδηλάτη, επειδή μου θυμίζει την παλιά Λάρισα, αν και την υπονομεύει το μάλλον νεοπλουτίστικο «μεγαλείο» της εκκλησίας στο βάθος. Στη Λάρισα μεγάλωσα και την παλιά Λάρισα θυμάμαι και νοσταλγώ. Υπάρχει όμως και η νέα Λάρισα, πόλη μεγάλη, δυνατή και δυναμική, ένα καζάνι ανθρώπων, δραστηριοτήτων και πολιτισμών που βράζει, όπως θα έγραφε σήμερα ο Βλάσσης Γαβριηλίδης. Φαίνεται ότι αυτή τη νέα Λάρισα δεν την ενσωμάτωσε ακόμη η λογοτεχνία μας… Οι εκδόσεις «Μεταίχμιο», σε συνεργασία με το βιβλιοπωλείο Κέραμος, τον Σύνδεσμο Φιλολόγων νομού Λάρισας και τη νομαρχιακή αυτοδιοίκηση θα παρουσιάσουν το βιβλίο στο Δημοτικό Ωδείο Λάρισας, την Πέμπτη 8 Δεκεμβρίου, στις 8 μ.μ. Θα μιλήσουν ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Δ. Δημητρούλης, ο γιατρός και ποιητής K. Πανταβός και ο γιατρός N. Παπαθεοδώρου.