Εχουμε ζήσει για δεκαετίες με την εντύπωση πως η περίφημη Μεγάλη Ιδέα υπήρξε η θεμελιώδης ιδεολογική προτροπή προς τις νεοελληνικές εθνικές δυνάμεις να απελευθερώσουν τους αλύτρωτους Ελληνες από τα δεσμά της δουλείας. Κι ακόμα πως γεννήθηκε με την αγόρευση του μελλοντικού πρωθυπουργού Ιωάννη Κωλέττη στην Εθνοσυνέλευση της 14ης Ιανουαρίου 1844 και βυθίστηκε, όπως ελεγειακά παρατήρησε ο Γιώργος Θεοτοκάς στο «Ελεύθερο Πνεύμα», στο λιμάνι της Σμύρνης το 1922. Στο δοκίμιό του «Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός εθνικού ιδεολογήματος» (εκδ. Τυπωθήτω, σελ. 116), ο Βασίλης Κρεμμυδάς αναλαμβάνει την εις βάθος αναθεώρηση της έννοιας με την ιστορικοποίηση του νοήματός της προσφεύγοντας σε μια ποικιλία τεκμηρίων ανάμεσα στα οποία και η ποίηση. Η Μεγάλη Ιδέα δεν υπήρξε, όπως έχουν υποστηρίξει πολλοί ιστορικοί, γράφει ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ένας ασαφής ή έστω πολύσημος λόγος που διαμόρφωσε την ιδεολογία του ελληνικού 19ου αιώνα και κατηύθυνε την εξωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους. Υπήρξε αντιθέτως ένας δίσημος όρος με ένα κατ’ αρχήν ειρηνικό, πολιτισμικό και αναπτυξιακό περιεχόμενο, που στη συνέχεια έλαβε τον πολεμικό-αλυτρωτικό χαρακτήρα που ξέρουμε. Κι επίσης η Μεγάλη Ιδέα είχε πολύ μικρότερο μερίδιο στη συγκρότηση της πολιτικής του νεοελληνικού κράτους, γνωρίζοντας το απόγειό της στη δεκαετία του 1850, για να υποχωρήσει στις επόμενες δεκαετίες και να εξαφανιστεί μετά το 1880.
Μια κρίσιμη διάκριση που κάνει ο ιστορικός είναι ανάμεσα στο νόημα που είχε η Μεγάλη Ιδέα όταν για πρώτη φορά διατυπώθηκε από τον Ιω. Κωλέττη, στο νόημα που απέκτησε στη συνέχεια, και στον ελληνικό εθνικισμό όπως αναπτύχθηκε από το 1880 και μετά. Το περιεχόμενο της Μεγάλης Ιδέας, όπως αρχικά το προσδιόρισε ο Κωλέττης, περισσότερο σχετιζόταν με το ιδεώδες της ενότητας όλων των Ελλήνων -αυτοχθόνων και ετεροχθόνων- μέσα και έξω από το κράτος. Σχετιζόταν με μια Ελλάδα που θα είχε για υψηλό της προορισμό το να μεταλαμπαδεύσει στην ασιατική Ανατολή τα φώτα του πολιτισμού της Δύσης. Πουθενά στην αγόρευση του Κωλέττη, υπογραμμίζει ο Κρεμμυδάς, δεν διακρίνονται αλυτρωτικά αισθήματα.
Η πρώτη ουσιαστική μεταμόρφωση της Μεγάλης Ιδέας αποδίδεται στις τομές που σημειώθηκαν στον πνευματικό και ιδεολογικό ορίζοντα ως συνέπεια των πυκνότατων γεγονότων της δεκαετίας του ’50 – Κριμαϊκός Πόλεμος, κατάληψη του Πειραιά από τον αγγλογαλλικό στόλο, πρόκληση λαϊκής οργής, εξεγέρσεις του υπόδουλου ελληνισμού στην Ηπειρο και τη Θεσσαλία, ισχυρή συνείδηση εθελοντισμού, επαναστατικός ενθουσιασμός σε επίσημους κυβερνητικούς κύκλους με προεξάρχοντα τον Οθωνα, γέννηση του τριμερούς σχήματος της συνέχειας από τους ιστορικούς Ζαμπέλιο, Παπαρρηγόπουλο και Τρικούπη, εμφάνιση του ελληνικού αντισλαβισμού. Στη φάση αυτή, η Μεγάλη Ιδέα λαμβάνει αλυτρωτικό χαρακτήρα οραματιζόμενη την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με την Κωνσταντινούπολη ως πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Για να αλλάξει, ωστόσο, και πάλι περιεχόμενο λίγα χρόνια αργότερα. Η απογοήτευση που προκάλεσαν οι πρόχειρες προετοιμασίες για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, μαζί με τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που μεσολάβησαν -την περαιτέρω ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας, τις απαρχές της εκβιομηχάνισης και τα πρώτα δημόσια έργα- θα μεταβάλλουν το περιεχόμενό της στη δεκαετία του 1860. «Ναι» στην επέκταση των ορίων της χώρας, «όχι» όμως με πόλεμο αλλά ειρηνικά με τη μεσολάβηση των προστάτιδων δυνάμεων στην Τουρκία προκειμένου να αποκτήσει η χώρα τη δυνατότητα πρόσβασης σε περισσότερους πλουτοπαραγωγικούς πόρους έτσι ώστε να μπορέσει να αναπτυχθεί. Μια νέα σύντομη αναλαμπή του αλυτρωτισμού θα σημειωθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1870 με την αναζωογόνηση της εθνικής ιδέας στον εορτασμό των πενηντάχρονων της Επανάστασης. Οι αντιδράσεις όμως υπήρξαν ισχυρές. Μια νέα γενιά πολιτικών με προεξάρχοντα τον Χαρ. Τρικούπη θέτουν αναπτυξιακές προτεραιότητες. Και όσο η οικονομία αναπτύσσεται τόσο η Μεγάλη Ιδέα της βυζαντινής ανασύστασης σβήνει. Η Μεγάλη Ιδέα, βάση για την ανάπτυξη του εθνικισμού από το 1880 και μετά, δεν υπήρξε η ίδια, σημειώνει ο Βασ. Κρεμμυδάς, με την ειρηνική Μεγάλη Ιδέα του Κωλέττη ή την πολεμοχαρή της δεκαετίας του 1850. Οι δυνάμεις που οδήγησαν στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και στον θρίαμβο των βαλκανικών πολέμων δεν βρέθηκαν πια μπροστά στο παλαιό δίλημμα ως προς το ποια επρόκειτο να είναι η πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους – δεν οραματίστηκαν την ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και δεν αμφισβήτησαν τα πρωτεία της Αθήνας.