Είναι πολύ δύσκολο, έως αδύνατο, να προβλέψουμε πώς θα είναι η Ελλάδα σε δύο ή τρία χρόνια από σήμερα. Η αβεβαιότητα μεγαλώνει ακόμη περισσότερο γιατί αντίστοιχες προβλέψεις δεν μπορούν πλέον να γίνουν ούτε για την Ευρώπη στο σύνολό της. Οταν έσκασε η μεγάλη φούσκα του χρηματοπιστωτικού συστήματος του δυτικού κόσμου το 2007-8, μερικοί μιλήσαμε για τέλος εποχής. Οι πιο πολλοί δεν ήθελαν να το πιστέψουν. Στο τέλος μιας εποχής, τα πιο αδύναμα κομμάτια του συστήματος κινδυνεύουν με ολική κατάρρευση. Η χώρα μας είναι μια τέτοια περίπτωση.
Εδώ καταρρέει ένα πελατειακό σύστημα εξουσίας με ισχνή παραγωγική βάση, το οποίο διέφθειρε επί μακρόν ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας σε έναν αυτοτροφοδοτούμενο φαύλο κύκλο. Η διαφθορά χρηματοδοτήθηκε σε μεγάλο ποσοστό με ευρωπαϊκά κονδύλια – και πολλά από αυτά ήταν δανεικά που σήμερα υποθηκεύουν το μέλλον της χώρας.
Οι συσχετισμοί δυνάμεων που δημιουργήθηκαν μετά την κατάρρευση του μεταπολιτευτικού διπολικού συστήματος φαίνονται προσωρινοί, με τελείως ετερόκλητα στοιχεία στο εσωτερικό των δύο νέων πόλων. Η κυβερνητική πλειοψηφία που προέκυψε από τις εκλογές της 17ης Ιουνίου και περιλαμβάνει Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜΑΡ θα ήταν αδιανόητη λίγο καιρό πριν. Τα αδιανόητα όμως γίνονται καμιά φορά πραγματικότητα σε περιόδους μεγάλης κρίσης. Τους ενώνει ένας ευρύτερος -και μάλλον ασαφής για πολλούς- στόχος, να διατηρήσει η Ελλάδα τα βασικά ευρωπαϊκά κεκτημένα: σύγχρονη Δημοκρατία, κράτος δικαίου, κοινωνική αλληλεγγύη και οικονομία της αγοράς. Η συμμαχία περιλαμβάνει όσους ονειρεύονται μια διαφορετική Ελλάδα, με μεταρρυθμίσεις, ρήξεις και τομές, έτσι ώστε τα ευρωπαϊκά κεκτημένα να μη μοιάζουν με αδειανό πουκάμισο. Περιλαμβάνει όμως και τους άλλους, αυτούς που διαχειρίστηκαν για χρόνια το πελατειακό και διεφθαρμένο σύστημα που σήμερα καταρρέει. Τους ενώνει όλους το αντίπαλον δέος αλλά και η κοινή αντίληψη ότι αν δεν ενώσουν τις δυνάμεις τους, η χώρα κινδυνεύει να πέσει πολύ χαμηλά ή και να γκρεμιστεί. Οι εσωτερικές αντιφάσεις παραμένουν όμως ισχυρότατες.
Οι προγραμματικές δηλώσεις του νέου πρωθυπουργού δείχνουν τόλμη και σοβαρή διάθεση για μεταρρυθμίσεις, μια αρκετά διαφορετική εικόνα από αυτήν που μας είχε συνηθίσει όντας στην αντιπολίτευση. Αλλά η σύνθεση της κυβέρνησης, με μερικές λαμπερές εξαιρέσεις, σηματοδοτεί κάτι πολύ διαφορετικό: απομεινάρια του παρελθόντος που είτε δεν θέλουν είτε δεν μπορούν να αλλάξουν.
Στην αντίπερα όχθη, βρίσκονται λογιών λογιών αντισυστημικοί με κοινό στοιχείο την αντίσταση στο περιβόητο Μνημόνιο, λες και το πρόβλημα της χώρας δημιουργήθηκε με το Μνημόνιο. Εδώ βρίσκονται οι αγανακτισμένοι με ένα σύστημα που δεν τους έδωσε ευκαιρίες, που το θεωρούν (δικαίως) στημένο υπέρ των «ημετέρων». Σε αυτούς περιλαμβάνονται πολλοί από τις νεότερες γενιές που συνειδητοποιούν ολοένα και περισσότερο τι είδους πατρίδα τούς αφήνουμε για να φτιάξουν το μέλλον τους. Αυτούς είναι δύσκολο να τους πείσεις ότι μπορεί να υπάρξουν και χειρότερα. Και όμως… Αγανακτισμένοι είναι και αυτοί που χάνουν τα προνόμια και τα προϊόντα της κομπίνας, αυτοί που θεωρούν ότι κάποιοι τους χρωστάνε ή απλώς πιστεύουν στο κράτος-πατερούλη.
Αν και πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους, οι περισσότεροι αγανακτισμένοι συσπειρώθηκαν στον ΣΥΡΙΖΑ, με τους άλλους που ήταν ήδη εκεί όταν συνιστούσε μια πολιτική δύναμη περιορισμένης εμβέλειας, με έντονα αντικαπιταλιστικό λόγο και επαναστατικά οράματα. Καταδικάζουν το σύστημα στρατολογώντας εύκολα οπαδούς, αλλά δεν έχουν σαφή, συνολική αντιπρόταση που μπορεί να πείσει έστω και τους στοιχειωδώς υποψιασμένους. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι στη χώρα με ένα από τα πιο απονομιμοποιημένα συστήματα εξουσίας ανθεί ο αντισυστημικός λόγος. Ενισχύεται και αλλού λόγω της κρίσης, αλλά πουθενά ακόμη με τέτοια ένταση όπως στην Ελλάδα. Να προσθέσουμε και τους οπαδούς των συνωμοτικών θεωριών, με μακρά παράδοση στα Βαλκάνια και στη δική μας χώρα, καθώς και τα διάφορα ακραία στοιχεία. Ηταν η μαγιά για τη δημιουργία νέων κομμάτων.
Ζούμε σε μεταβατική περίοδο, εξαιρετικά κρίσιμη. Η κυβερνητική συμμαχία, πιο ετερόκλητη ως προς τις κοινωνικές δυνάμεις που τη στηρίζουν σε σύγκριση με τα πολιτικά στελέχη που την απαρτίζουν, έχει πολύ δύσκολο έργο και λίγο χρόνο στη διάθεσή της. Αν δεν πετύχει στα βασικά, το φάσμα μιας γενικής κατάρρευσης που θα μας πάει δεκαετίες πίσω είναι άμεσα ορατό. Είναι μια εξέλιξη που απεύχονται αρκετοί από όσους βρίσκονται στον θάλαμο αναμονής για την εξουσία. Κάτι φαίνεται ότι έμαθαν τους τελευταίους μήνες. Ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα ταρακουνιέται. Θα συνεχίσουμε να θεωρούμαστε και εμείς μέρος της συνολικής λύσης, εφόσον τελικά υπάρξει; Το χειρότερο θα ήταν να βρεθούμε απέξω, ενώ οι υπόλοιποι παίρνουν μέτρα για να στηρίξουν το κτίριο.
Η βασική διαχωριστική γραμμή στο νέο πολιτικό σκηνικό δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ. Οποιο και να είναι το μετά, το ζητούμενο είναι να δημιουργηθούν πολιτικά σχήματα με έναν γνήσια ανανεωτικό και μεταρρυθμιστικό λόγο. Αλλιώς, θα κάνουν γιορτή οι δημαγωγοί και οι κάθε λογής εκπρόσωποι των άκρων.
* Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.