Ο Νίκος Πετσάλης-Διομήδης αποδήμησε στις 6 Φεβρουαρίου του 2013. Υπήρξε ένας ευπατρίδης με ισχυρή τη μνήμη της καταγωγής του και αγάπη για όλα τα ωραία του κόσμου. Η προσωπική του συνεισφορά ανήκει στη πολιτική ιστορία. Εγραψε όμως για μύστες των τεχνών όπως ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας και η Μαρία Κάλλας. Ωστόσο, το κύριο έργο του είναι στην ουσία για έναν μεγάλο της πολιτικής, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος αποτελεί το επίκεντρο της διδακτορικής του διατριβής «Greece at the Paris Peace Conference 1919» (Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1978), αλλά και του τεράστιου χειρογράφου που άφησε ανέκδοτο πίσω του. «Ο Βενιζέλος και η πρόκληση της Μεγάλης Ελλάδος 1912-20», μολονότι δεν καλύπτει το σύνολο της ζωής του Κρητικού ηγέτη, συνεισφέρει όσο κανένα προηγούμενο κείμενο για την κατανόηση της πιο δημιουργικής εποχής του και της πολύπλοκης προσωπικότητάς του. Αν και θαυμαστής του ανδρός, ο Πετσάλης φροντίζει να εξισορροπεί την τάση του αυτή με κριτική για τα λάθη και τα ατοπήματα του Βενιζέλου. Οπως κάθε έντιμος ιστορικός, ο συγγραφέας του έργου αυτού πληροφορεί τον αναγνώστη του για την ψυχοσύνθεση του πρωταγωνιστή του με τον έπαινο και την κριτική εξίσου.
Το έργο αρχίζει με σύντομη αναφορά στους Βαλκανικούς πολέμους και στα γεγονότα τα οποία προηγήθηκαν του Μεγάλου Πολέμου. Ο διχασμός ανάμεσα στους οπαδούς του αρχηγού της κυβέρνησης και του αρχηγού του κράτους, του λαοπρόβλητου Βενιζέλου και του λαοφιλούς Κωνσταντίνου, αποτελεί τον κύριο άξονα της αφήγησης του Πετσάλη. Ο διχασμός επανέρχεται σαν έμμονη ιδέα της συνολικής αφήγησης. Ο Πετσάλης εξαντλεί την αυστηρότητά του για τους κυριότερους αντιπάλους του Βενιζέλου, τον μονολιθικό Στρέιτ ως κύριο σύμβουλο του Κωνσταντίνου και τον επιπόλαιο Γούναρη ο οποίος επέτρεψε στο αντιβενιζελικό του πάθος να γίνει πυξίδα του ύστερου πολιτικού του βίου.
Ο Πετσάλης προσθέτει στην αναδίφηση των πηγών της εποχής το ανέκδοτο ημερολόγιο του Γεωργίου Μ. Μελά, ο οποίος σκιαγραφούσε τον Κωνσταντίνο από κοντά, καθώς υπήρξε παιδικός φίλος αλλά και γραμματέας του έως τη ρήξη μεταξύ τους, μεσούντος του διχασμού. Η εικόνα που αποκομίζει ο αναγνώστης είναι ενός αυθόρμητου αλλά αβαθούς μονάρχη, με ιδέες για το αξίωμά του οι οποίες προέρχονταν από άλλες παρωχημένες εποχές. Για τον ιστορικό της περιόδου την οποία πραγματεύονται οι τόμοι αυτοί, ο πολυτιμότερος είναι σίγουρα ο Γ΄, «Οι μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου 1920». Ο τόμος βασίζεται στα αναλυτικά εκλογικά αποτελέσματα τα οποία ανακάλυψε ο Πετσάλης σε χειρόγραφη μορφή στο αρχείο του επικεφαλής των δύο συνδυασμών του κόμματος των Φιλελευθέρων στον Νομό Χανίων, του Σοφοκλή Ελευθερίου Βενιζέλου. Το αρχείο κατατέθηκε στο Μουσείο Μπενάκη και βρίσκεται στη διάθεση των ερευνητών από τον Μάιο του 2005. Στο αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, επίσης στο Μουσείο Μπενάκη, βρίσκονταν εδώ και πολλές δεκαετίες τα αποτελέσματα σε 27 από τις 40 εκλογικές περιφέρειες και μόνο για τους συνδυασμούς των Φιλελευθέρων και των Ηνωμένων Κομμάτων της Βασιλικής Αντιπολίτευσης. Δεν γίνεται λόγος για τους ανεξάρτητους υποψήφιους και εκείνους του ΣΕΚΕ, δηλαδή του 44% του συνόλου. Ετσι μαθαίνουμε από το αρχείο του Σοφοκλή Ελ. Βενιζέλου ότι από συνολικό πληθυσμό 5.470.732, εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους ήταν 1.520.070 άρρενες από τους οποίους ψήφισαν 746.802. Ολες οι λεπτομέρειες της αναμέτρησης βρίσκονται στο σχετικό παράρτημα του βιβλίου.
Ο Πετσάλης καταρρίπτει πολλούς μύθους που επικράτησαν για τις μοιραίες εκλογές και προσφέρει πολύτιμες νέες πληροφορίες για τα αποτελέσματα. Οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 25 Οκτωβρίου, αλλά αναβλήθηκαν για μία εβδομάδα μετά τον απροσδόκητο θάνατο του βασιλιά Αλέξανδρου από το δάγκωμα της μαϊμούς. Ο μύθος ότι ο Βενιζέλος ψηφίστηκε περισσότερο από τους αντιπάλους του, αλλά ότι έχασε λόγω του εκλογικού συστήματος, είναι από τους πιο ευάλωτους. Δεν ευσταθεί ακόμα η άποψη ότι το σοσιαλεργατικό κόμμα έλαβε ποσοστό πάνω από 13%, κάτι που δεν πέτυχε ποτέ ως αυτόνομο ΚΚΕ. Η μεν Ηνωμένη Αντιπολίτευση κέρδισε καθαρά τους Φιλελεύθερους με διαφορά σχεδόν 3%, το δε ΣΕΚΕ έλαβε μόλις 2,39% των συνολικών θετικών ψήφων. Δυστυχώς δεν είναι δυνατή η αναγωγή των σφαιριδίων σε ψηφοφόρους, για τον υπολογισμό των ποσοστών των κομμάτων σε ατομικές ψήφους. Μόνος αξιόπιστος υπολογισμός της δύναμης των εκλογικών παρατάξεων είναι αυτός του ποσοστού εκ των 13 εκατομμυρίων σφαιριδίων που έλαβε η κάθε μία σε συνάρτηση με το 24% των 643 ανεξαρτήτων υποψηφίων που αγνοήθηκαν από την ανάλυση εκείνης της εποχής. Οι Φιλελεύθεροι έλαβαν μόνο 118 από το σύνολο των 369 εδρών. Ο πολεμικός κάματος υπήρξε ο αστάθμητος παράγων των μοιραίων αυτών εκλογών. Είναι όμως γεγονός, όπως άλλωστε επιβεβαιώνει και ο Πετσάλης, ότι η περίοδος 1917 έως το 1920 δεν ήταν από τις πιο άμεμπτες. Ο Βενιζέλος είχε ασχοληθεί αποκλειστικά με τα μεγάλα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής και της διπλωματίας και άφησε τις ευαίσθητες εσωτερικές υποθέσεις να διαχειρίζονται συνεργάτες που συχνά μεταχειρίζονταν τους πολιτικούς τους αντιπάλους με ιταμότητα.
Στα 56 του χρόνια ο Βενιζέλος βρισκόταν στο υψηλότερο σημείο της δημιουργικότητάς του. Ομως η απόπειρα κατά της ζωής του στον παρισινό σταθμό της Λυών από δύο βασιλόφρονες αξιωματικούς, στις 30 Ιουλίου/12 Αυγούστου 1920, δύο ημέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, τον ανάγκασε αργότερα να ομολογήσει: «Δεν ήμουν πλέον εκείνος που ήμην πρότερον». Την ίδια μέρα, μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας του Γύπαρη δολοφόνησαν τον αντιβενιζελικό διανοούμενο Ιωνα Δραγούμη. Μια τέτοια φοβερή αυτοδικία αμαύρωσε το γόητρο της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων. Ο Πετσάλης σταματάει τη διήγηση με την παράδοση της εξουσίας από τον Βενιζέλο στον Δ. Ράλλη, ο οποίος ορκίστηκε πρωθυπουργός στις 4 Νοεμβρίου. Τα υπόλοιπα είναι σιωπή.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.