Από όλα τα βιβλία του Φρόιντ το μόνο που προσπάθησα να διαβάσω ήταν το «Τοτέμ και Ταμπού». Ισως ήταν ο υπότιτλος «Ομοιότητες μεταξύ της διανοητικής ζωής Αγρίων και Νευρωσικών», που το 1913 δεν ακουγόταν και τόσο πολιτικά «μη ορθό». Μάλλον όμως ήταν η γοητεία και απλότητα του τίτλου που επιτρέπει τη χρήση χωρίς να μπει κανείς στους δαιδάλους της ψυχανάλυσης. Η πεποίθηση ότι μπορείς να πεις κάτι για μια φυλή -γνωστή ή άγνωστη, αγρία ή απλώς νευρωσική- εξετάζοντας κατ’ αρχήν μόνο τα τοτέμ που λατρεύει και τα ταμπού που διατηρεί.
Το τοτέμ είναι ένα ξόανο το οποίο φέρεται να έχει μαγικές ιδιότητες. Υπάρχει σύμπτωση απόψεων στη φυλή για την αποτελεσματικότητά του, με τρόπο ώστε και η απλή επίκληση του Ιερού Ονόματος να γεφυρώνει αντιφάσεις και να ενώνει όλους στον δοξασμό. Σημαντικότατο σημείο είναι επίσης ότι το συγκεκριμένο τοτέμ χαρακτηρίζει τη μια φυλή απέναντι στην άλλη. Ετσι η φυλή του «Τοτέμ Χ» είναι αντίστοιχο με το να αποκαλείς τη φυλή με το όνομά της.
Τα ταμπού, αν και εξίσου σημαντικά, μπορεί μια φυλή να τα μοιράζεται και με άλλες φυλές. Αν και «είναι μέσα στο DNA» της φυλής να μοιράζεται τον αποτροπιασμό της όταν επαπειλείται κάποια αναφορά ή μνεία σε απαγορευμένα θέματα. Ταμπού μπορεί να είναι θέματα που «δεν συζητιούνται όταν τα παιδιά είναι μπροστά» (pas devant les enfants) αλλά και άλλα, που μόνο αρχαίοι τραγικοί είχαν την απερισκεψία να αναφέρουν. Κάτι δηλαδή σαν το λιβάνι στον διάβολο, για να επεκταθεί ακόμη περισσότερο ο οίστρος της μεταφοράς.
Αν ο Φρόιντ χρησιμοποίησε αυτά για να αναλύσει περιληπτικά «αγρίους και νευρωσικούς», γιατί να μην τον ακολουθήσουμε στην ανάλυση των κεντροαριστερών (ΚΑ) «+/- 58»; Και να μην είναι στη μια κατηγορία είναι σίγουρα στην άλλη.
Το ΚΑ τοτέμ δεσπόζει αγέρωχο μέσα στο ιδρυτικό κείμενο. Σε 4 σελίδες ασάφειας και γενικολογίας ξεχωρίζει μία και μόνο μία συγκεκριμένη πρόταση – «Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα». Για τον εσωτερικό κόσμο της ΚΑ φαντάζει το απόλυτο Καλό – κάτι αυτονόητα προοδευτικό, καλοπροαίρετο, ευρωπαϊκό, αριστερό. Ταυτόχρονα όμως και φαινομενικά αντιμνημονιακό (αν και το πρώτο μνημόνιο το μνημόνευσε για τον Σεπτέμβριο του 2010). Αλάθητο δείγμα προοδευτικής σκέψης και φιλολαϊκής προσήλωσης. Φτάνει να μην ρωτήσει κανείς πώς ακριβώς επιτυγχάνονται τα μαγικά αποτελέσματα και να αποφύγει τις λεπτομέρειες.
Το ΚΑ ταμπού –όπως όλα τα ταμπού– διακρίνεται διά της απουσίας και της επιμέλειας να αποφευχθεί η κάθε επαφή μαζί του. Το βλέπουμε και σε άλλα κείμενα και δρώμενα της επικαιρότητας – το κείμενο προγραμματικής σύγκλισης ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ., αλλά και στην απέλπιδα «διαπραγμάτευση» για μέτρα ή μη μέτρα. Τολμώ να αναφέρω το όνομά του –και ας με χτυπήσει κεραυνός– η Πραγματικότητα. Κανείς δεν τολμά να αναφέρει ότι, όσο και αν τελειώνει το Μνημόνιο το 2014 θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε σαν να είχαμε Μνημόνιο για όσο διάστημα δεν θα τα βγάζουμε πέρα (2022; Αργότερα;). Οσο και να μας άρεσε το 2009, δεν μπορούμε να γυρίσουμε εκεί. Και όσο η Πραγματικότητα παραμένει απηγορευμένη λέξη, παραμένει και το άλλο, ακόμη βαθύτερο ταμπού, η ουσιαστική συζήτηση πάνω στα συγκεκριμένα προβλήματα που έχουμε, όχι αυτά που θα θέλαμε να έχουμε. Ετσι συνεχίζουμε να ανακατεύουμε την ίδια τράπουλα, ψάχνοντας μήπως κάποιος καλύτερος συνδυασμός των χαρτιών μας εξασφαλίσει καλύτερη μοίρα…
Ο Φρόιντ ανέλυσε τι του έλεγαν τα τοτέμ και τα ταμπού για την εσωτερική ζωή των αγρίων και νευρωσικών. Δεν είπε όμως για την εξωτερική ζωή – τι γίνεται όταν τα τοτέμ δεν αποδώσουν όσα πρέπει και τα ταμπού παρουσιάζονται κοροϊδευτικά με κάθε ευκαιρία…
*Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά.