ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΜΠΑΡΟΥΝΗΣ-ΤΡΙΚΟΡΦΟΣ
Ημερολόγιον της εις Ρωσσίαν εκστρατείας
Εισαγωγή, μεταγραφή κειμένου,
επιμέλεια: Ιωάννα Παπαθανασίου
εκδ. Βιβλιόραμα, σελ. 208
Τον Νοέμβριο του 1918 ο «Μεγάλος Πόλεμος», όπως αποκλήθηκε ο Πρώτος Παγκόσμιος, τελείωνε. Η ανθρωπότητα, η Ευρώπη ορισμένως, έμπαινε μόνον επιφανειακά σε έναν δρόμο ειρήνευσης, που επρόκειτο να αποδειχθεί λίαν απατηλός πριν συμπληρωθεί 20ετία. Η μικρή Ελλάδα, έχοντας βγει ενισχυμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, ζούσε τη σύντομη φαντασίωση του μεγαλείου της, που θα κορυφωνόταν με τη Συνθήκη των Σεβρών το 1920 και θα συντριβόταν με τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922.
Δυσοίωνο προανάκρουσμα της τραγικής κατάληξης αποτελεί η σύντομη στρατιωτική περιπέτεια της ελληνικής εκστρατείας στη μεσημβρινή Ρωσία από τον Ιανουάριο μέχρι τον Απρίλιο του 1919. Κομμάτια αυτής της «ουκρανικής εκστρατείας», μιας μάλλον άγνωστης σελίδας της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, αποτυπώνονται στην υπό συζήτηση έκδοση του ημερολογίου του στρατιωτικού γιατρού Νικόλαου Σμπαρούνη-Τρικόρφου (1888-1966). Φυλάσσεται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), όπου κατατέθηκε μαζί με το υπόλοιπο προσωπικό αρχείο του Σμπαρούνη από τη Λευκή Μολφέση το 1996.
Οπως πληροφορούμαστε στην ουσιώδη εισαγωγή της Ιωάννας Παπαθανασίου, η Ελλάδα βρίσκεται να πολεμά τους Μπολσεβίκους στο πλευρό των Γάλλων, με έδρα των επιχειρήσεων την Οδησσό. Οπως υποστηρίζει η ιστορικός, η γαλλική εκστρατεία κατά των Μπολσεβίκων αποτέλεσε βέβαια μέρος μιας γενικευμένης «σταυροφορίας εναντίον των “κόκκινων”» στην οποία «έλαβαν συνολικά μέρος στρατιωτικά τμήματα από 15 χώρες», ανάμεσά τους οι Βρετανοί, οι Ιάπωνες, οι Αμερικανοί και οι Τούρκοι. Υπήρξε, μολαταύτα, «ιδιαίτερα φιλόδοξο εγχείρημα» των Γάλλων, μέσω του οποίου σχεδίαζαν «να εδραιωθούν στα μεγάλα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και, στη συνέχεια, να διεισδύσουν στο εσωτερικό της Ουκρανίας με στόχο να καταλάβουν το λεκανοπέδιο του Ντονέτσκ, γνωστού για τα πλούσια κοιτάσματα άνθρακα».
Η εκστρατεία ήταν βραχύτατη, το τέλος άδοξο. Οι Μπολσεβίκοι, συνεπικουρούμενοι από τον ντόπιο πληθυσμό, απώθησαν επιτυχώς τους Γάλλους και τους Ελληνες, που αναγκάστηκαν σύντομα να εκκενώσουν την τελευταία ζώνη της άμυνάς τους στην Οδησσό και να υποχωρήσουν μέσω Ρουμανίας και Ευξείνου Πόντου προς την Κωνσταντινούπολη. Ο Σμπαρούνης-Τρίκορφος, γιατρός με καλή γνώση της γαλλικής και θητεία στους Βαλκανικούς Πολέμους, αναλαμβάνει τη διοίκηση στρατιωτικού νοσοκομείου στην Οδησσό. Το ημερολόγιο, που τηρεί από τη στιγμή του απόπλου από τη Θεσσαλονίκη (Ιανουάριος) μέχρι και μετά την ολοκλήρωση της υποχώρησης (Απρίλιος), αφηγείται με κοφτές, λακωνικές φράσεις την πορεία της εκστρατείας από την οπτική των μετόπισθεν, του στρατιωτικού νοσοκομείου, της μέριμνας για διακομιδή και φροντίδα ανθρώπων και υλικού κατά την υποχώρηση. Το συνοδεύουν πλούσια σε πληροφορίες παραρτήματα, που περιλαμβάνουν αποσπάσματα ημερησίων διατάξεων, επικήδειους, στατιστικές ασθενών, κατάλογο αποβιωσάντων αλλά και δρομολόγια εκδρομών και περιπάτων.
Λιτή διατύπωση
Παρά την πειθαρχημένη, λιτή διατύπωση των σκέψεών του, ο γιατρός από το Ευπάλιο της Δωρίδας μάς καθιστά κοινωνούς όχι μόνο της περιπέτειας του στρατιωτικού νοσοκομείου αλλά και της εν γένει ατμόσφαιρας, των συναισθημάτων και των ανθρώπινων στιγμών που δεν καταφέρνει η μοίρα του πολέμου να αναστείλει ολότελα. Τον βλέπουμε κατά την ημερομηνία εκκίνησης να απευθύνεται με ανυπόκριτο ενθουσιασμό και πατριωτική φιλοδοξία στο προσωπικό του στρατιωτικού νοσοκομείου (Παράρτημα Ι). Τα ιδανικά των φιλελευθέρων αξιωματικών με τους οποίους συνδέεται (διετέλεσε αργότερα δύο φορές υπουργός για σύντομα χρονικά διαστήματα) είναι και δικά του ιδανικά: «Η εκστρατεία αύτη μέλλει να αποτελέσει τιμητικήν σελίδα της μακράς και ενδόξου ιστορίας, συγχρόνως δε μέλλει να συντελέσει σπουδαίως εις την πραγματοποίησιν των εθνικών μας ιδεωδών».
Η εξέλιξη θα τον διαψεύσει. Το νοσοκομείο, που με τόσο κόπο θα ανασκουμπωθεί για να στήσει στην εντέλεια, θα χρειαστεί σχεδόν αμέσως να διαλυθεί και πάλι, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του πολύτιμου υλικού θα εγκαταλειφθεί άδοξα κατά την υποχώρηση. Τον σοκάρει εμφανώς η λεηλασία εκ μέρους του όχλου που έχει ταχθεί με το μέρος των Μπολσεβίκων. Ντρέπεται που υποχωρεί με ασφάλεια πάνω σε καράβι ενώ ο στρατός αναγκάζεται να υποχωρήσει με τα πόδια, εκτεθειμένος σε δεινά και κακουχίες. Προστριβές με Ελληνες και Γάλλους αξιωματούχους τον φθείρουν. Στο ενδιάμεσο βρίσκεται υποχρεωμένος να εξηγήσει σε μια δεσποινίδα ότι δεν πρέπει να τρέφει ελπίδες για δημιουργία σχέσης μαζί του. Για μιαν άλλη όμως, αδελφή νοσοκόμα, γράφει «πολύ ενδιαφέρων τύπος», και μοιράζεται μαζί της όπερα και μακριούς περιπάτους. Πρόσωπα και στιγμές της Ομογένειας αποτυπώνονται μαζί με τους τίτλους των θεατρικών έργων και της όπερας που παρακολουθεί στην Οδησσό και στα μεγάλα λιμάνια της Ρουμανίας. Ονόματα αξιωματικών που αργότερα θα διαδραματίσουν ρόλο στην πολιτική σκηνή είναι παρόντα στις σημειώσεις του: Κονδύλης, Πλαστήρας, Νίδερ, Κουρτάκης, Οθωναίος, Παρασκευόπουλος, Κατεχάκης. Το ημερολόγιο κλείνει με την αναχώρηση του Σμπαρούνη-Τρικόρφου για τη Σμύρνη, όπου έμελλε να συνοδεύσει το Γ΄ Σώμα Στρατού μέχρι και τον Σαγγάριο (1922).
Διαβάστε ακόμα
– Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ/ΓΕΣ), «Το ελληνικόν εκστρατευτικόν Σώμα εις μεσημβρινήν Ρωσίαν». Αθήναι, 1960.
– Αρχείο της Π. Σ. Δέλτα, Τόμος Δ΄, «Εκστρατεία στη Μεσημβρινή Ρωσία, 1919». Κείμενα των Ι. Δραγούμη, Κων. Μανέτα, Κων. Βλάχου, Ν. Γρηγοριάδη, επιμέλεια: Π. Α. Ζάννα, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1982.
– Πέτρου Γ. Καρακασσώνη (υποστράτηγου), «Ιστορία της εις Ουκρανίαν και Κριμαίαν υπερποντίου εκστρατείας τω 1919 μετά χαρτών», τύποις Α. Θ. Λαμπρόπουλου, εν Αθήναις 1935, ανατύπωση εκδ. Πελασγός, Αθήνα, 2000.
– *Χρήστος Καραγιάννης, «Η ιστορία ενός στρατιώτη (1918-1922), επιμ. Φ. Δ. Δρακονταειδής, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 2013.
– Θανάσης Βαλτινός, «Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη Βιβλίο Δεύτερο, Βαλκανικοί-’22», εκδ. Εστία, Αθήνα, 2011.