Πολυσχιδές και ογκώδες το νέο μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού «Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Με την πρώτη ματιά μοιάζει χαώδες σε συλλογισμούς και συγγραφικές προθέσεις, ως εκ τούτου, μια συζήτηση με τον Θεσσαλονικιό συγγραφέα θα μπορούσε να ταξινομήσει τις στοχεύσεις του στο έβδομο κατά σειρά μυθιστόρημα της εικοσιπενταετούς συγγραφικής του πορείας.
Κι αυτό γιατί ο Ισίδωρος Ζουργός, που έχει πουλήσει συνολικά πάνω από 170.000 αντίτυπα, στήνει ένα από τα πιο απαιτητικά του μυθιστορήματα.
«Ενα μανιφέστο ουμανισμού», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος, «μέσα στο οποίο δένουν τα μεγάλα θέματα του ανθρώπου: Θεός, θάνατος, ταυτότητα, έρωτας, μνήμη, παιδική ηλικία».
Είχε μόλις γυρίσει από το σχολείο, όπου διδάσκει και, κατά τη διάρκεια της συζήτησης, τα τηλέφωνα για τις πρώτες παρουσιάσεις που ξεκίνησαν από την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη δεν σταματούσαν να χτυπούν.
Καθώς περνάει, όπως λέει, την «επιλόχεια μελαγχολία» έπειτα από μια επίπονη τριετή «κυοφορία» με ατέλειωτες ώρες δουλειάς και μελέτης (63 βιβλία έχουν αποθησαυριστεί), περιγράφει με λεπτομέρειες τα εσωτερικά τοπία που προϋπήρχαν από καιρό μέσα του, μπορεί και χρόνια πριν αποφασίσει να τα αναπαραστήσει σε βιβλίο.
Στο θεματικό μωσαϊκό του εκτενούς περιεχομένου (785 σελίδες), γύρω από τον βίο του κρυπτοεβραίου γιατρού και πολυπράγμονα στοχαστή, ο Ισίδωρος Ζουργός διασχίζει τη χαρτογραφημένη Ευρώπη του 17ου αιώνα, περιπλέκοντας με μαεστρία την ιστορία με τον μύθο, 122 χαρακτήρες (ιστορικά και μυθιστορηματικά πρόσωπα), χώρες, γλώσσες, πολιτισμούς, θρησκείες, επιστήμες, ιδέες, μισαλλόδοξες συγκρούσεις, τον ορθό λόγο και την επιστημονική σκέψη απέναντι σε μάζες βυθισμένες σε προλήψεις, δεισιδαιμονίες και μεσσιανικές προσδοκίες (1666 μ.Χ.) για να εισέλθει τελικά με ελκυστική αφήγηση στα δύσκολα μονοπάτια του φιλοσοφικού στοχασμού, της αναζήτησης του Θεού, στην άβυσσο της ανθρώπινης ψυχής, στο αρχετυπικό δίπολο έρωτας-θάνατος.
Είχε διακριθεί νωρίς η δεξιοτεχνία του να ενσωματώνει τα ιστορικά γεγονότα στα λογοτεχνικά του έργα από τη «Σκιά της Πεταλούδας» κι έπειτα στην «Αηδονόπιτα».
Ομως εδώ, πέρα από το ιστορικό περιβάλλον, εισχωρούν δεκάδες ονόματα της ιατρικής, της φιλοσοφίας, της αστρονομίας, της φυσικής, της θεολογίας. Ακόμη και ο βασικός μυθιστορηματικός χαρακτήρας του Διονυσίου Ρώμα από τον «Θρήνο της Κάντιας» Βαρτάγγελος Νταβιτσέντσα, χύνεται στις σελίδες του με όχημα ένα λογοτεχνικό τέχνασμα. Κι όμως ο αναγνώστης δεν χάνεται ούτε μπερδεύεται μέσα σε ένα τέτοιο πλήθος. Ολα γλιστρούν αφηγηματικά με περιγραφές και διαλόγους χωρίς να δείχνουν ξεκομμένα από τη δράση του μυθιστορήματος.
«Μου αρέσει η Ιστορία», εξηγεί για την επιστροφή του στο ιστορικό μυθιστόρημα. «Νομίζω ότι στη ζωή δεν μπορείς να δημιουργήσεις οτιδήποτε αν δεν ξεφυσήσεις επάνω του μια βαθιά ανάσα αγάπης.
Πιστεύω επίσης στη σημασία της ιστορικής γνώσης τόσο για τη συγκρότηση μιας προσωπικότητας όσο και γενικότερα στην ταυτότητα των λαών. Μόνο με ιστορική συνείδηση μπορείς νηφάλια να εκτιμήσεις, να στοχεύσεις πιο αποτελεσματικά για να οδηγηθείς σε πιο ασφαλή συμπεράσματα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο αυταρχικές και αποτρόπαιες εξουσίες πολέμησαν την ιστορική συνείδηση και πρόταξαν τη λήθη».
– Ποιες όμως ήταν οι αφετηρίες και τα δομικά υλικά για ένα τόσο σύνθετο και πολυεπίπεδο συγγραφικό εγχείρημα με ένα θεματικό τοπίο ουσιαστικά ανύπαρκτο για το ελληνικό μυθιστόρημα και μια ιστορική περίοδο ανεξερεύνητη για τον ελληνικό χώρο;
– Πολλές οι αφετηρίες. Κατ’ αρχήν, η εμμονή μου με την ιστορία της Θεσσαλονίκης, η περίπτωση του Σαμπετάι Σεβί, του υποτιθέμενου μεσσία του εβραϊσμού, η γοητευτική ιστορία της ιατρικής, η μελαγχολία ως διαχρονικό σχήμα, η παιδική ηλικία κατά Ντίκενς, η μοναξιά του χαρίσματος και κάτι επιπλέον: ζούμε εποχές αμηχανίας απέναντι στην Ευρώπη και η Ευρώπη απέναντι στον εαυτό της.
Σ’ αυτό το βιβλίο γίνεται μια απόπειρα να απεικονιστούν μυθιστορηματικά οι κρίκοι που ενώνουν όλη την ήπειρο. Ο Ματίας Αλμοσίνο μέτοχος του δυτικού πολιτισμού αλλά και του ανατολικού βιώματος, είναι το πρώτο σχεδίασμα, ένα πέτρινο ειδώλιο του Ευρωπαίου ανθρώπου.
– Σε αντίθεση με το προηγούμενο μυθιστόρημα «Ανεμώλια» του οποίου όλοι είναι αντι-ήρωες, καρικατούρες του Ομήρου, άνθρωποι υστερόβουλοι μιας Ελλάδας της αρπαχτής, ο Ματίας Αλμοσίνο είναι μια θετική παρουσία. Να φανταστούμε ότι εν μέσω κρίσης προέκυψε αυτή η ανάγκη;
– Οταν στην καθημερινότητά σου ζεις σε μια χώρα, και σε μια ήπειρο κατ’ επέκταση, στην οποία γκρεμίζονται βεβαιότητες, συστήματα αμφισβητούνται και αξίες περνούν και χάνονται, ναι, η κρίση έχει παίξει τον ρόλο της. Τελικά έναν τέτοιο ήρωα είχα προσωπική ανάγκη.
Ηθελα μια αξιόλογη προσωπικότητα, έναν καλό άνθρωπο χωρίς όμως απλοϊκό μανδύα με τον οποίο συνήθως περιβάλλονται τέτοιου είδους χαρακτήρες. Αναζητούσα μια προσωπικότητα, για να γαντζωθώ πρώτα εγώ και κατ’ επέκταση οι αναγνώστες.
Ταξίδι σε τοπία του Μπρέγκελ και του Ρέμπραντ
– Η προσωπικότητα του κεντρικού ήρωα δεν ήταν το συγγραφικό στοίχημα. Ποια ήταν η στόχευση;
– Στην πίστη ότι πολλοί Αλμοσίνο έχουν υπάρξει ή θα μπορούσαν να έχουν ζήσει με έναν παρόμοιο τρόπο. Στην ψυχολογική ανάγκη για μια άλλη ανθρωπινότητα, στην πίστη του ανθρώπου, στις ικανότητες της ανάσας του, ως ένα αντίβαρο στη φρίκη της Ιστορίας. Η ιστορία έχει σκοτεινές σελίδες, τρόμο και πολύ αίμα. Εχει όμως και τους Αλμοσίνο και το χάδι τους, μιας άλλης ποιότητας ζωή. Στοίχημα φυσικά ανοιχτό όμως είναι και το ταξίδι της αναζήτησης του Θεού. Πίσω από αυτό περιστρέφονται: η παιδική ηλικία – το παιδί ως έρμαιο των μεγάλων, ως πιόνι στο μεγαλεπήβολο σκάκι τους, η αναζήτηση του αδελφού ως αλληγορία, η μοίρα του ανθρώπου, η συντομία της ζωής, οι πολλοί πατεράδες με την έννοια της πολυσημίας του Ευρωπαίου πολίτη. Ακόμη, ο θυσιαστικός έρωτας, η αποδυνάμωση της εξουσίας απ’ το φθαρτό του ανθρώπου, το πεπρωμένο των γιων του Ισραήλ, η Θεσσαλονίκη ως «συγκεχυμένη παράσταση» – χωνευτήρι πολιτισμών και θρησκειών, η πτώση του Χάνδακα, το πιο σημαντικό γεγονός εκείνου του αιώνα για τον ελληνισμό.
– Πολλά τα ζητήματα, οι τόποι, οι αναφορές, πολλές και οι αναζητήσεις…
– Πολλές πράγματι, γιατί το θέμα του Ευρωπαίου ανθρώπου είναι σε εκκρεμότητα ακόμη και σήμερα. Γιατί η ευρωπαϊκή ταυτότητα, η οποία προσπαθεί με μηχανισμούς, με ιδεολογίες, με διανοούμενους, να ενισχυθεί, είναι κάτι το οποίο παραμένει ακόμη μετέωρο. Και η οικονομική κρίση τόνισε ρωγμές διακριτές.
– Ποιες επιρροές οδήγησαν στη σκηνοθετημένη αναπαράσταση του κόσμου αυτού;
– Μπρέγκελ, Ρέμπραντ αλλά και δεκάδες άγνωστοι ζωγράφοι στις Kάτω Xώρες κυρίως, που αποτυπώνουν ποικίλες όψεις εκείνης της καθημερινής ζωής. Ονειρεύτηκα πολλές φορές να μπω σε έναν τέτοιο πίνακα και να τον ζήσω. Εκανα λοιπόν ένα μυθιστόρημα που ταξιδεύει μέσα σε τέτοια τοπία, όμως καθώς είναι γεμάτο βουλιμία μπαίνει και σε ορθόδοξες εκκλησίες, συναγωγές, δερβίσικους τεκέδες – ένα ήπιο Ισλάμ της φιλαλληλίας.
– Είναι τελικά ο Ματίας πρόδρομος του Διαφωτισμού ή μια μορφή που παραπέμπει στο Συναξάρι σε βίους αγίων;
– Δεν θα ήθελα να διαλέξω το ένα αποκλείοντας το άλλο. Ο Ματίας είναι αναζητητής της αλήθειας με ουμανιστική πρακτική. Είναι γιατρός πλουσίων και φτωχών με φιλοσοφική θητεία στον αθεϊσμό. Οταν η υπεροψία της νιότης υποχωρεί, οι παλιές βεβαιότητες μαραίνονται και ανοίγουν πόρτες, μια απ’ αυτές τον οδηγεί στο Αγιο Ορος. Βρήκε εκεί την πληρότητα που αναζητούσε; Το στοίχημα παραμένει ανοιχτό και κάθε αναγνώστης έχει τη δική του απάντηση.