Διαστάσεις επιδημίας έχει πάρει το κάπνισμα στην Ελλάδα. Και αυτό φαίνεται από την εξοικείωση των εφήβων με το κάπνισμα: Ο ένας στους δέκα μαθητές γυμνασίου είναι συστηματικός καπνιστής, σχεδόν οι δύο στους δέκα δοκίμασαν για πρώτη φορά τσιγάρο πριν συμπληρώσουν τα 10 τους, ενώ στην πλειονότητά τους οι μαθητές είχαν την πρώτη τους επαφή με το κάπνισμα πριν καν κλείσουν τα 13 τους χρόνια. Μάλιστα, η χώρα μας διατηρεί μια από τις πιο θλιβερές πρωτιές παγκοσμίως στα ποσοστά των καπνιστών, καθώς επικρατεί η αντίληψη ότι το κάπνισμα είναι «κουλτούρα», μια φυσιολογική και απενοχοποιημένη συμπεριφορά ή ακόμη χειρότερα το σύμβολο της χειραφέτησης και της ατομικής ελευθερίας. Ποιος φταίει; Το βλέμματα πέφτουν στο οικογενειακό περιβάλλον, καθώς οι έφηβοι αντιγράφουν τις συμπεριφορές που βλέπουν στο σπίτι τους. Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από πανελλαδική έρευνα των υπουργείων Παιδείας και Υγείας, με τη συμμετοχή 28.088 μαθητών της Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου. Τα δύο υπουργεία έχουν αναλάβει πρωτοβουλία για την πρόληψη του καπνίσματος στους εφήβους με πρόγραμμα που εφαρμόζεται, μέσω του Διαδικτύου, για τους μαθητές.
Βέβαια, το πρόβλημα είναι διεθνές και δεν επιτρέπει εφησυχασμό: Σε όλον τον κόσμο, σε αναπτυγμένες και υπό ανάπτυξη χώρες, το κάπνισμα στους εφήβους λαμβάνει διαστάσεις «παιδιατρικής επιδημίας». Σύμφωνα με τις προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, εάν οι σημερινές τάσεις διατηρηθούν, 250.000.000 άτομα, σήμερα παιδιά και έφηβοι, θα χάσουν τη ζωή τους -μετά την ενηλικίωση- εξαιτίας ασθενειών σχετικών με το κάπνισμα.
Ειδικότερα, σύμφωνα με την έρευνα, το 26% των 14χρονων και 15χρονων μαθητών (δηλαδή όσων φοιτούν στη Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου) έχει δοκιμάσει κάποια στιγμή τσιγάρο, έστω με μερικές «ρουφηξιές». Το 10,7% των παιδιών αυτών, δηλαδή περίπου 22.000 μαθητές σε όλη τη χώρα, θεωρούνται πλέον συστηματικοί καπνιστές. Στην πλειονότητά τους, οι μαθητές είχαν την πρώτη τους επαφή με το κάπνισμα πριν κλείσουν τα 13 και σχεδόν οι 2 στους 10 πριν συμπληρώσουν τα 10 τους. Τα παιδιά που έχουν εμπειρία από το κάπνισμα -είτε γιατί δοκίμασαν κάποια στιγμή και δεν το συνέχισαν είτε γιατί έγιναν συστηματικοί καπνιστές- αναπαράγουν το πρότυπο του γονιού καπνιστή: στα 6 από τα 10 σπίτια των μαθητών ο ένας ή και οι δύο γονείς καπνίζουν. Για τα παιδιά που είναι συστηματικοί καπνιστές, το ποσοστό των γονιών που καπνίζουν αγγίζει το 75%. Από την άλλη, η ολιγωρία της πολιτείας καταδεικνύεται από το ότι οι έφηβοι καπνιστές αγοράζουν τα τσιγάρα τους μόνοι τους παρότι η πώληση σε ανηλίκους είναι παράνομη: Μόνο το 17% των μαθητών δήλωσε ότι πωλητές αρνήθηκαν να τους πουλήσουν τσιγάρα λόγω της ηλικίας τους. Αντίθετα, στο 83% των περιπτώσεων ο πωλητής τούς πούλησε τσιγάρα αναντίρρητα.
«Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αντιληφθούν πως με το να καπνίζουν μπροστά στα παιδιά δημιουργούν αρνητικά πρότυπα και είναι υπεύθυνοι για τον εθισμό των ανηλίκων. Γι’ αυτό αγκαλιάζουμε την πρωτοβουλία του υπουργείου Υγείας και κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν προκειμένου να ενημερώσουμε τους μαθητές για τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος» δήλωσε κατά την παρουσίαση της έρευνας ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος. «Από τον περασμένο Δεκέμβριο μέχρι σήμερα έχουμε εντείνει τους ελέγχους για την εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου στους χώρους εστίασης και διασκέδασης και οργανώνουμε πιο συντεταγμένα την παροχή ενημέρωσης και υποστήριξης στους πολίτες που επιθυμούν να διακόψουν το κάπνισμα» πρόσθεσε η υφυπουργός Υγείας Ζέττα Μακρή και τόνισε: «Η σχέση των εφήβων με το κάπνισμα είναι μια σχέση επικίνδυνη και απειλητική για την υγεία και τη ζωή τους».
Σημαντικός ο ρόλος των εκπαιδευτικών
Το κάπνισμα θεωρείται από τους εφήβους ένας τρόπος κοινωνικοποίησής τους στην παρέα και είναι μια πράξη πειραματισμού, αλλά και μύησης. Για τους λόγους αυτούς η πρώτη δοκιμή, αλλά και η συστηματική χρήση του τσιγάρου γίνεται συχνά μέσα στο σχολείο ή στις σχολικές εκδρομές, όπως άλλωστε και στις πλατείες, τα πάρκα, τα καφέ και τα σπίτια κατά τις «κρυφές αποδράσεις» των 15χρονων από τους γονείς τους.
Ειδικότερα, οι έξι στους δέκα εφήβους (59,9%) παραδέχθηκαν ότι δοκίμασαν τσιγάρο από περιέργεια, ενώ σημαντικά υψηλός είναι και ο αριθμός των εφήβων που δήλωσαν ότι επηρεάστηκαν από την παρέα τους να δοκιμάσουν τσιγάρο. Η υιοθέτηση συμπεριφορών όπως το κάπνισμα αποτελούν το κλειδί για την αποδοχή στην ομάδα και το μέσο επικοινωνίας των μελών της: οι έφηβοι προτιμούν να καπνίζουν με την παρέα τους και/ή στο σχολείο. Το 22,9% όσων έχουν δοκιμάσει τσιγάρο δήλωσε ότι δοκίμασε το πρώτο τσιγάρο σε πλατεία ή πάρκο με φίλους, το 11,7% σε σπίτι φίλου/ης και το 10,9% στο σχολείο. Δεν είναι τυχαίο, επίσης, ότι 55,7% των μαθητών δηλώνουν ότι μερικοί συμμαθητές τους καπνίζουν.
Βέβαια, ο ρόλος του δασκάλου είναι πολύ σημαντικός, και εάν αυτός καπνίζει είναι εύκολο να αποτελέσει πρότυπο που θα ενισχύσει την αντίληψη του παιδιού περί «φυσικότητας» του καπνίσματος και, άρα, θα υπονομεύσει τη δημιουργία αντιστάσεων. Στον αντίποδα, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να δράσουν καταλυτικά σε θέματα πρόληψης και ελέγχου του καπνίσματος.
Ετσι, όπως και στην περίπτωση των γονέων που αποτελούν πρότυπο για τον έφηβο, οι δάσκαλοι καπνιστές επηρεάζουν –έστω άθελά τους– αρνητικά την καπνιστική συμπεριφορά των μαθητών τους: το 41,8% των μαθητών που καπνίζουν θεωρούν «αδιάφορη» την εικόνα του εκπαιδευτικού καπνιστή και το 25,8% τη χαρακτηρίζει θετική-οικεία. Συνεπώς, όπως αναφέρει η έρευνα, ένας δάσκαλος που καπνίζει ωθεί τον έφηβο να θεωρήσει το κάπνισμα μια φυσιολογική συνήθεια» και να το ερμηνεύσει ως ένα πεδίο επαφής και κοινής ταυτότητας με τη μορφή-πρότυπο.
Την ίδια στιγμή, σημαντική είναι η στάση των εκπαιδευτικών στην προσπάθεια οι μαθητές να μην καπνίσουν. Το 2012-2013, το 63,9% των καθηγητών ενημέρωσε τους μαθητές τους για τους πιθανούς κινδύνους που αφορούν στο κάπνισμα, ενώ το 38,2% των εκπαιδευτικών δήλωσε ότι θα ενδιαφερόταν πολύ να συμμετάσχει σε μία εκστρατεία κατά του καπνίσματος μέσα στο σχολείο. Αλλωστε η πλειονότητα των εκπαιδευτικών δήλωσε ότι συμφωνεί με την άποψη ότι η πρόληψη του καπνίσματος εντάσσεται σε μια συνολικότερη στρατηγική εκπαίδευσης υγείας.
Στο πλαίσιο αυτό άλλωστε, στόχος της πρωτοβουλίας των υπουργείων Παιδείας και Υγείας ήταν να καταστήσουν τους μαθητές της Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου συμμέτοχους σε μια ερευνητική διαδικασία που τους έδινε τη δυνατότητα να σκεφτούν και να αντιδράσουν. Με αυτήν την έννοια, το ερευνητικό πρόγραμμα είχε έναν παιδαγωγικό χαρακτήρα που ξεπερνούσε κατά πολύ μια απλή εκστρατεία ενημέρωσης για τους κινδύνους που σχετίζονται με το κάπνισμα.