Η σφαγή στο Δίστομο (10 Ιουνίου 1944) υπήρξε το βαθύτερο αποτύπωμα του ναζισμού στην Ελλάδα. Η αδυναμία του γερμανικού στρατού να καταστείλει την εντεινόμενη δράση του Ε.Λ.Α.Σ. σε συνδυασμό με την κτηνώδη ιδεολογία που υπηρετούσε οδήγησε σε μια αδυσώπητη πολιτική αντιποίνων, η εφαρμογή των οποίων αποκάλυπτε τα κατώτερα ένστικτα ενός ανώριμου έθνους. Σε ό,τι αφορά το αποτέλεσμα, το Δίστομο υπήρξε ένα από τα χίλια εφτακόσια εβδομήντα κατεστραμμένα χωριά της Ελλάδας στη διάρκεια του πολέμου. Είναι ο τρόπος της καταστροφής, ωστόσο, που καταδεικνύει τον ναζισμό ως τη μεγάλη πύλη των σκοτεινών δυνάμεων στην εποχή μας και τον πραγματικό Αρμαγεδδώνα. Ελληνες νοσταλγοί του ευτυχώς δεν υπάρχουν, αφού Ελληνισμός και βαρβαρότητα είναι αντίπαλες έννοιες. Υπάρχουν όμως λαθρομετανάστες του σκότους με ελληνική προβιά στους οποίους πρέπει συνεχώς να υπενθυμίζουμε τούτο: το Τρίτο Ράιχ ουδέποτε ήταν η οπερατικά στημένη Νυρεμβέργη αλλά το αποκαλυπτικό Δίστομο.
Η είδηση της σφαγής σύντομα έφτασε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Η τραγική σύμπτωση της πυρπόλησης στη Γαλλία μιας εκκλησίας στην οποίαν είχαν καταφύγει χίλιοι άμαχοι επέτρεψε την ανάδειξη της ναζιστικής θηριωδίας σε μείζον θέμα στον αμερικανικό Τύπο τις κρίσιμες εβδομάδες μετά τη συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία.
Το «Σύνταγμα της Ατλάντας» (9 Ιουλίου) τιτλοφορεί σχετικό άρθρο «Οι εκδικητικοί ναζί κατακρεουργούν 2.100 Ελληνες και Γάλλους αμάχους: Ανήλεοι δολοφόνοι συνθλίβουν παιδιά που γλίτωσαν από τις σφαίρες τους». Στις 13 Ιουλίου οι «Τάιμς της Νέας Υόρκης» προσθέτουν το σχόλιο: «Το μοντέλο είναι γνωστό. Δύσκολα εκπλήσσει. Η ύαινα τρώει νεκρές σάρκες, η κόμπρα εκχύει δηλητήριο, και ο ναζί κατακρεουργεί άοπλους… Αυτή είναι η φύση του κτήνους». Τη θορυβημένη κοινή γνώμη της Αμερικής εκφράζει με ανακοίνωσή του ο υπουργός των Εξωτερικών Cordell Hull: «Η εν ψυχρώ δολοφονία του πληθυσμού του Διστόμου είναι ένα άλλο συγκλονιστικό παράδειγμα του κράτους τρόμου που οι ναζί έχουν εγκαταστήσει στην Ευρώπη και το οποίο γίνεται ολοένα αγριότερο, όσο πιο απελπισμένοι γίνονται».
Η Ομογένεια
Το Δίστομο συγκλονίζει ασφαλώς την Ομογένεια, που μέχρι τότε ήταν δικαιολογημένα περήφανη για τη διάσωση τριών εκατομμυρίων Ελλήνων από την πείνα το 1942 μέσω του Greek War Relief Association. Στις 16 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα χοροστατούντος του Αρχιεπισκόπου Αθηναγόρα. Κάποιοι ωστόσο αναζητούσαν μια μόνιμη υπενθύμιση του εγκλήματος. Στα τέλη του Αυγούστου συστήθηκε η επιτροπή «για την αναγέννηση του Διστόμου» με επικεφαλής τον θεατρικό συγγραφέα Maxwell Anderson. Οπως δήλωσε το μέλος της και εκδότης του «Εθνικού Κήρυκα» Βασίλειος Βλαβιανός, «θα ήταν σκόπιμο, εάν μια αμερικανική πόλη φέρουσα το όνομα Βερολίνο ή Τόκιο προσφερθεί για να αλλάξει νόμιμα το όνομά της σε Δίστομο». Τα μέλη της επιτροπής περιλάμβαναν επίσης δύο Γερουσιαστές (H. M. Kligore και Robert F. Wagner), τη συγγραφέα Lillian Hellman και την ηθοποιό Helen Hayes. Η Πρώτη Κυρία της χώρας, Eleanor Roosevelt, συμφώνησε επίσης να συνεργαστεί με την επιτροπή.
Η πανηγυρική ατμόσφαιρα μετά την απελευθέρωση του Παρισιού (25 Αυγούστου) και την προέλαση των συμμάχων στην ηπειρωτική Ευρώπη μάλλον δεν ευνόησε το εγχείρημα. Από τα είκοσι τέσσερα περίπου Βερολίνα των ΗΠΑ, μόνον η κοινότητα των 299 κατοίκων στο Ορεγκον ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση στις 5 Οκτωβρίου. Το Εμπορικό Επιμελητήριο της περιφέρειάς της μάλιστα όρισε την επίσημη αλλαγή ονομασίας για τις 28 Οκτωβρίου, επέτειο της εισβολής της Ελλάδας από τους Ιταλούς. Οι «Τάιμς» χαιρέτισαν την είδηση με τον τίτλο: «Ενα Δίστομο έφυγε. Ζήτω ο διάδοχός του στο Ορεγκον!»
Δυστυχώς επρόκειτο για μια επιπόλαια πρωτοβουλία τοπικών παραγόντων ερήμην των κατοίκων της κοινότητας, οι οποίοι στις 10 Οκτωβρίου καταψήφισαν την πρόταση μετονομασίας, χαρακτηρίζοντάς την «κυνήγι δημοσιότητας». Αποκάλυψαν δε ότι το όνομά της «Berlin» ουδεμία σχέση είχε με τη γερμανική πρωτεύουσα, αφού επρόκειτο για παραφθορά της αρχικής ονομασίας της «Burrell’s Inn»!
Ενα άλλο Βερολίνο, μια κωμόπολη 2.000 κατοίκων στο Νιου Τζέρσεϊ, απέρριψε την πρόταση του Anderson ως «ανοησία». Οι «Τάιμς» σχολίασαν: «Οι Αμερικανοί είναι γενικά αρκετά ικανοποιημένοι με τα ονόματα των πόλεών τους όσο παράξενα και να είναι». Την ουσία του προβλήματος όμως αναδεικνύει μια επιστολή της Sarah Cowee Gutermuth από το Βερολίνο της πολιτείας της Νέας Υόρκης. Γράφοντας στις 13 Οκτωβρίου στη «Νιου Γιορκ Χέραλντ Τρίμπιουν» επισημαίνει ότι η πόλη της έχει το ίδιο όνομα εδώ και 144 χρόνια. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τουλάχιστον 20% των κατοίκων της είτε βρισκόταν στο μέτωπο είτε είχε ανάμειξη στην πολεμική προσπάθεια. Στον παρόντα πόλεμο το ποσοστό αυτό όχι μόνον αυξήθηκε αλλά οι συμπολίτες της συγκέντρωσαν περισσότερα κατά κεφαλή χρήματα για τους εμπόλεμους Βρετανούς από οποιαδήποτε άλλη πόλη. «Δεν είναι το όνομα καθεαυτό αλλά ο τρόπος με τον οποίο κάποιος το τιμά ή όχι».
Δύο μήνες αργότερα στο Σαν Ντιέγκο οι κάτοικοι της Linda Vista, ενός από τα μεγαλύτερα ομοσπονδιακά συγκροτήματα εργατικών κατοικιών στην Αμερική, ψήφισαν υπέρ της υιοθέτησης του ονόματος Δίστομο. Ωστόσο η μικρή διαφορά ψήφων (1.316 έναντι 1.196) ανάγκασε τον πρόεδρό του να αποσύρει την πρόταση μετονομασίας.
Θα περάσουν τελικά δύο χρόνια μέχρι να βρεθεί το αμερικανικό Δίστομο. Στις 23 Ιουνίου 1946, ο στρατιωτικός οικισμός απέναντι από το αεροδρόμιο του Ατλάντικ Σίτι θα υιοθετήσει το όνομα «Χωριό του Διστόμου». Στην τελετή που παρακολούθησαν χίλια άτομα, ο δήμαρχος της πόλης προσέφερε τα κλειδιά του οικισμού στον αντιπρόεδρο της επιτροπής Βλαβιανό και ο τενόρος της Μετροπόλιταν όπερας Nicola Moscona τραγούδησε τους εθνικούς ύμνους των δύο χωρών.
Υπέρβαση του παρόντος
Σήμερα βέβαια δύσκολα θα βρει κανείς τα ίχνη αυτού του Διστόμου στην πρωτεύουσα του τζόγου στην Ανατολική Ακτή της Αμερικής. Ευτυχώς. Αυτό που κανείς δεν φαίνεται να γνώριζε ή να προέβλεπε εκεί ήταν η αντοχή του ιστορικού Διστόμου στην καταστροφή. Το χωριό είχε ήδη ισοπεδωθεί από σεισμό το 1870, ενώ ως αρχαία Αμβροσσος είχε επανειλημμένως καταστραφεί από στρατούς κατοχής, όπως των Περσών το 480 π.Χ.
Η δύναμη και διάρκεια των Ελλήνων έγκειται στην υπέρβαση του παρόντος, όσο άδικο και τραγικό μπορεί να είναι αυτό. Οι βάρβαροι του Χίτλερ, όπως παλαιότερα αυτοί του Ξέρξη και του Αλάριχου, αφάνισαν μόνο το Δίστομο του ’44 γιατί το χιλιετές τους Ράιχ δεν πρόλαβε καν να φτάσει στην εφηβεία. Το μικρό όμως Δίστομο παραμένει όρθιο στην ίδια θέση εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η θυσία των κατοίκων του απέδειξε πόσο ρηχό ήταν το μιαρό αποτύπωμα του ναζισμού. Ο Ελληνισμός λοιπόν δεν θρηνεί τη σφαγή στο Δίστομο. Την πανηγυρίζει ως απόδειξη της αφθαρσίας του. Στη γλώσσα του πολιτισμού, Δίστομο σημαίνει «είμαστε ακόμα εδώ».
* Ο δρ Ηλίας Χρυσοχοΐδης (Ilias Chrissochoidis, «http://www.stanford.edu/~ichriss») είναι ιστορικός ερευνητής στο Stanford University, συγγραφέας και συνθέτης. Εχει επιμεληθεί τους τόμους Spyros P. Skouras, Memoirs (1893-1953), The Cleopatra Files και CinemaScope, και ετοιμάζει την έκδοση πρόσφατα ανακαλυφθέντων εγγράφων του Ε.Λ.Α.Σ.