Εχω την αίσθηση ότι δύσκολα μπορεί κανείς να ξαναγυρίσει στον Καβάφη χωρίς να εμπεριέχει πλέον και τη ματιά που προτείνει ο Δημήτρης Παπανικολάου. Διαβάζοντας το βιβλίο του «“Σαν κ’ εμένα καμωμένοι”. Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας» (εκδ. Πατάκη), βυθίστηκα και ανοίχτηκα σε μια σύνθετη, «πολιτική» και δυναμική ανάγνωση του Κ. Π. Καβάφη, που φέρνει με αυτοπεποίθηση στο προσκήνιο μια σειρά από ζητήματα. Η ματιά του Δημήτρη Παπανικολάου είναι πολύ πιο επεξεργασμένη από την απλοϊκή «απελευθερωτική», ενδεχομένως, οπτική σε σχέση με τη σεξουαλική ταυτότητα του ποιητή.
Ο Δημήτρης Παπανικολάου μας τον παραδίδει ως έναν ενσυνείδητο και ενημερωμένο πολίτη, που αντίθετα με τα στερεότυπα δεν ζει στη μοναχική, μισοφωτισμένη, νοσηρή και παθητική γωνιά του. Αντίθετα, αρθρώνει λόγο που ταυτίζεται με μία από τις πρώτες, στις αρχές του 20ού αιώνα, εξωστρεφείς κινήσεις σεξουαλικής οντότητας, πλήρους και σύνθετης. «Ξεκίνησα σχεδόν δέκα χρόνια πριν, με στόχο να ξαναπροσεγγίσω τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη με βάση τις νέες θεωρίες φύλου και σεξουαλικότητας, κυρίως γιατί θεωρούσα ότι ήταν άδικο που κάτι τέτοιο δεν είχε μέχρι τώρα γίνει γι’ αυτόν τον συγγραφέα», λέει ο Δημήτρης Παπανικολάου, ο οποίος είναι αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Μιλούσε για πολλά
«Στην πορεία, όμως, συνειδητοποίησα ότι η έρευνα αυτή άγγιζε και μια σειρά άλλα ζητήματα: μιλούσε για την ιδιότητα του πολίτη και για τη χρήση της λογοτεχνίας ως τρόπου διεκδίκησης νέων δυνατοτήτων της έκφρασης και του ανήκειν. Μιλούσε για την πολιτική σημασία του προσωπικού λόγου, για το τι σημαίνει να προσεγγίζεις την ιστορία με όρους γενεαλογικούς, για το τι σημαίνει να παίρνεις την ηθική ευθύνη της αφήγησης του εαυτού και της σχέσης του με τους Αλλους».
Ο Καβάφης ως ένας άνθρωπος μιας «νέας σεξουαλικής τεχνολογίας» (είναι εκτενής και η συνομιλία με τη σκέψη του Φουκώ) αναδύεται όχι «τολμηρός» αλλά με βεβαιότητες. Είναι αυτή η διαφαινόμενη, σταδιακή εξωστρέφεια, μέσα από ένα αμάλγαμα του εαυτού και του «άλλου», που δείχνει να ορίζει ένα νέο δρόμο στις καβαφικές σπουδές.
«Δεν θέλω απλώς να δώσω στα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη “τη θέση που τους αξίζει”. Το έχουν επιχειρήσει και άλλοι στο παρελθόν», λέει ο Δημήτρης Παπανικολάου. «Θέλω να παρακολουθήσω την πρόκλησή τους, να δω δηλαδή τη νέα αναλυτική προσέγγιση προς την οποία με καθοδηγούν. Αυτή η νέα προσέγγιση, που παίρνει υπ’ όψιν της ό,τι στο βιβλίο ονομάζω “ποιητική της σεξουαλικότητας”, αγγίζει όλο το έργο του Καβάφη, μπορεί δηλαδή να μας κάνει να εκτιμήσουμε με νέους όρους και όσα αποκαλούνται “ιστορικά” ή “φιλοσοφικά” του ποιήματα, και τις αναφορές του στην ηθική, την πολιτική, την αισθητική και την τέχνη».
Τον όρο «ποιητική» ο Δημήτρης Παπανικολάου θέλει να τον αφήσει έξω από ασφυκτικό ορισμό, ωστόσο μιλάει για «ένα σχέδιο οργάνωσης της έκφρασης». Ο νεωτερικός εαυτός, η τεχνολογία της σεξουαλικότητας, η αυτοβιογράφηση και η «ετεροβιογράφηση», είναι βραχίονες της καβαφικής του μελέτης.
«Ο ίδιος ο Καβάφης είναι ένας λεπτός αισθητήρας των εντάσεων και των ιδιαιτεροτήτων της εποχής του», εξηγεί ο Δημήτρης Παπανικολάου. «Ενας ποιητής απόλυτα και συνειδητά μοντέρνος, που έχει επίγνωση των νέων πολιτισμικών όρων μέσα στους οποίους δημιουργεί, τους εκμεταλλεύεται όσο μπορεί και γίνεται ένας εύστοχος εκφραστής τους».
Ο Καβάφης εμφανίζεται να έχει επίγνωση του διεθνούς διαλόγου για τη σεξουαλικότητα όπως είχε γεννηθεί τον 19ο αιώνα. Προκύπτει από τα διαβάσματά του, αλλά και από τις διατομές που είχε με σύγχρονούς του. Σταδιακά, ο Κ. Π. Καβάφης παρουσιάζεται ως ένας ιδιαίτερα «διεθνής» Αλεξανδρινός.
«Οσο κι αν η συγκριτική μελέτη του Αλεξανδρινού έχει ευτυχήσει στο παρελθόν με συγκεκριμένες μελέτες, γενικά υπερίσχυε η κριτική αγκύλωση που προτιμούσε να βλέπει τον ποιητή ως έναν αποκλεισμένο άνθρωπο, που έγραφε ιδιωτικά, φοβόταν δημόσια και επέμενε να μένει στην ημίφωτη κάμαρή του και στο περιθώριο. Κι όμως, το ενδιαφέρον του Καβάφη για τη σεξουαλικότητα τον καθιστά συμμέτοχο σ’ έναν τεράστιο διεθνή διάλογο που γίνεται εκείνη την εποχή και ο οποίος συνδέεται και με μια σειρά άλλα κομβικά ζητήματα του μοντέρνου: ο αστισμός, η ευγονική, ο εθνικισμός, η εθνοφυλετική διάκριση, οι νέες κοινωνικές θεωρίες και τα κινήματα, οι νέες τεχνολογίες, οι καινούργιες κατακτήσεις της Ιστορίας και της Αρχαιολογίας, οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις. Οπως και η σεξουαλικότητα, όλα αυτά τα ζητήματα εξελίσσονται ως συζητήσεις διεθνείς και αλληλοεμπλεκόμενες, εντελώς στο κέντρο της αναζήτησης του μοντέρνου και της εμπειρίας του. Αυτό είναι το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα από το οποίο ξεπήδησε το καβαφικό έργο, και ελπίζω το βιβλίο μου να καταφέρει να μας σπρώξει ακόμα περισσότερο σε μια συγκριτική μελέτη που θα προσπαθεί να ξανασκεφτεί τη σχέση του έργου αυτού με την ευρύτερη δυναμική της εποχής του».
Απ’ όποια πλευρά θέλει
Η πυκνή τεκμηρίωση του Δημήτρη Παπανικολάου θέτει τον προβληματισμό του πέρα και πάνω από ένα βιβλίο γύρω από την ομοφυλοφιλία του ποιητή. «Κάποιοι ίσως διαβάσουν το βιβλίο και λίγο επιφανειακά, δηλαδή βλέποντας σε αυτό μόνο μια ιστορία σεξουαλικής απελευθέρωσης και γκέι ταυτότητας; Δεν με ενοχλεί, τουλάχιστον προς το παρόν: ξέρω ότι το βιβλίο μου λέει κάτι μάλλον πιο πολύπλοκο και πιο αναλυτικό, προσπαθώντας να κατακτήσει έναν θεωρητικό λόγο που ίσως είναι ακόμη ανοίκειος στην Ελλάδα· ας ξεκινήσει κάθε αναγνώστης να το διαβάζει από όποια πλευρά θέλει, είμαι σίγουρος ότι σιγά σιγά θα συνειδητοποιήσει και τις υπόλοιπες».