ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
Η αναχώρηση
(επίμετρο Β. Παναγιωτόπουλος)
εκδ. Μεταίχμιο, σελ.. 166
Τι είναι άραγε αυτό που δίνει την τραγική διάσταση στην πορεία της ζωής των ατομικών υποκειμένων; Η παγίδευσή τους στο συνεχές του χρόνου, μια παγίδα που αδυνατούν να σπάσουν και να απελευθερωθούν από αυτή, λόγω της ψευδαίσθησης της ακινησίας της; Ή μήπως η περιδίνησή τους στους χείμαρρους των αλλαγών της ιστορίας, οι οποίες ξεφεύγουν από τον έλεγχο ακόμη και των πιο ισχυρών και αλλάζουν για πάντα τα πεπρωμένα των ανθρώπων; Επηρεασμένη από έναν θετικισμό που αδυνατεί εκ των πραγμάτων να διαχειριστεί τα υπαρξιακά ερωτήματα γύρω από τον χρόνο και τα υποκείμενα, η ακαδημαϊκή ιστοριογραφία έχει παραχωρήσει τα ζητήματα αυτά είτε στους ελεύθερους στοχαστές που αδιαφορούν για τους περιορισμούς των πειθαρχιών της επιστήμης, είτε στους μυθιστοριογράφους, ιδίως σ’ εκείνους που δεν θα διανοούνταν να γράψουν έξω από το πλαίσιο που ορίζει ο πανδαμάτωρ χρόνος.
Υπό αυτήν την οπτική, τα μυθιστορήματα του Νίκου Θέμελη θα λέγαμε ότι δεν ακολουθούν τις γνωστές συμβάσεις των ιστορικών μυθιστορημάτων. Η ιστορική εποχή δεν είναι δηλαδή απλώς ένα σκηνικό με φόντο στο οποίο εκτυλίσσονται τα δράματα των ηρώων του, αλλά κάτι σαφώς διαφορετικό: ο ιστορικός χρόνος είναι ο ίδιος ο πρωταγωνιστής των μυθιστοριών του. Ο ισχυρισμός αυτός μπορεί να επιβεβαιωθεί ήδη από το πρώτο του μυθιστόρημα, «Η Αναζήτηση», που εκδόθηκε το 1998.
Το χρονοτοπικό του πλαίσιο -όπως άλλωστε στα περισσότερα από τα μετέπειτα βιβλία του- είναι ο τουρκοκρατούμενος χώρος των ελληνόφωνων ορθοδόξων ή οι παροικίες τους τον 19ο αιώνα. Κι ωστόσο, πρόκειται για μια προβολή τού σήμερα προς τα πίσω. Εκείνο που έχει σημασία -παρότι δεν λέγεται ρητά ποτέ- είναι η υπόγεια διαδρομή των συγκρούσεων αυτών μέχρι τις μέρες μας. Εν προκειμένω, το αφηγηματικό σχήμα δεν είναι άσχετο με τις πολιτικο-ιδεολογικές θέσεις ενός λογοτέχνη που έμεινε μέχρι τέλους μέλος τής (μάλλον μικρής) εκσυγχρονιστικής ομάδας η οποία κάποτε κυβέρνησε και τη χώρα. Αλλά το θέμα εδώ δεν είναι φυσικά να αναζητηθούν οι ιδεολογικές επιρροές του πολιτικού στον λογοτέχνη.
Αλλωστε, όπως σωστά το επισημαίνει και ο ιστορικός Β. Παναγιωτόπουλος στο επίμετρό του, η λογοτεχνία είναι το μόνο είδος γραφής με τόσο μεγάλες ελευθερίες και δυνατότητες. Και ο Θέμελης τις αξιοποίησε όσο μπορούσε. Η οπτική που προαναφέραμε φαίνεται όχι μόνο να ενισχύεται αλλά και να τελειοποιείται στο τελευταίο του βιβλίο, το οποίο από μια διαφορετική ειρωνεία του χρόνου, ο συγγραφέας του δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο.
Χρονικό άλμα
Αλλά ποιος «χρόνος» είναι τώρα ο πρωταγωνιστής; Τυπικά, η εποχή του βασικού ήρωα, του Λάζαρου Χατζημιχαήλ, είναι το Ναύπλιο στην καμπή της Eπανάστασης, το 1823-25 όπου μαίνονται οι εμφύλιοι κι εν συνεχεία σαρώνουν την Πελοπόννησο τα φουσάτα του Ιμπραήμ. Στην ουσία, όμως, ο ιστορικός χρόνος είναι εντελώς ρευστός.
Ο συγγραφέας κάνει, μετά τη μέση, ένα μεγάλο χρονικό άλμα και μεταφέρει τον ήρωά του -μακρινό απόγονο του Λάζαρου Χατζημιχαήλ και συνονόματό του- στην Αθήνα του 2009. Μοιάζει παράδοξο για ανθρώπους που τους χωρίζουν δύο αιώνες, αλλά η ψυχοσύνθεσή τους είναι ομοειδής όπως παρόμοια είναι και η πραγματικότητα που τους πλαισιώνει.
Σε εποχές όπου όλες οι σταθερές μοιάζουν να κλυδωνίζονται συθέμελα, όπου τα πολιτικο-ιδεολογικά διλήμματα τίθενται με εμφυλιοπολεμικό και μανιχαϊστικό τρόπο, οι δύο ήρωες (ή μήπως ο ένας και ο αυτός;) έχουν επιλέξει ένα είδος απόσυρσης ή καλύτερα της παρατήρησης του κόσμου υπό το βλέμμα ενός γόνιμου σκεπτικισμού.
Αλλά δεν τους αντέχει ούτε και ο κόσμος τους. Για τον τσιφλικά Λάζαρο, που είναι οπαδός του Διαφωτισμού και αδιαφορεί για τις οπισθοδρομικές αυθεντίες της εποχής του, και για τον Γάλλο φιλέλληνα φίλο του η επιλογή αυτή συνεπάγεται την περιθωριοποίηση από την υπερσυντηρητική κοινότητα των συγχωριανών τους, και στο τέλος την παραδειγματική τιμωρία τους.
Σχεδόν διακόσια χρόνια μετά, o άλλος Λάζαρος, που κρατάει από την ίδια άσβεστη γενιά, δικαστικός λίγο πριν από τη σύνταξη και χωρισμένος, βιώνει ανάλογα ψυχοπολιτισμικά αδιέξοδα. Η ρήξη έχει ξεκινήσει μέσα από τους κόλπους της ίδιας της οικογένειάς του, η οποία φαίνεται στα μάτια του ωσάν να έχει συμβιβαστεί -δίχως να πολυπροβληματίζεται- με όλα τα φαινόμενα αναξιοκρατίας και κυνισμού που χαρακτηρίζουν την ελληνική κοινωνία μετά το ’70.
Ο Ν. Θέμελης γράφει (φευ την ώρα που ζυγώνει η δική του «αναχώρηση») μια πικρή ωδή για τους αναχωρητές της ζωής, γι’ αυτούς που δεν αντέχουν να υποταχτούν στον πανίσχυρο συρμό της εποχής τους. Οχι για τους λούμπεν του περιθωρίου, αλλά για τους παράταιρους που βάζουν πιο πάνω από την επιβίωση, την αξιοπρέπειά τους. Αλλά την ίδια ώρα γράφει για την αέναη επανάληψη της ιστορίας σε έθνη που ζουν και ξαναζούν τα ίδια αδιέξοδα και που, όπως στην ελληνική περίπτωση -διαφορετικά απ’ ό,τι έλεγε ο Μαρξ- παλινωδούν αδιάκοπα μεταξύ της τραγωδίας και… της τραγωδίας.
*Ο κ. Δ.Π. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας και γραμματέας σύνταξης της Νέας Εστίας.