ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΤΖΟΥΚΑΣ
Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942-44
Τοπικότητα και πολιτική ένταξη
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας,
Αθήνα 2013, σελ. 258
Οσο και αν φαίνεται παράδοξο, η πλέον αδιερεύνητη ιστορικά πλευρά της δεκαετίας 1940-1950 είναι αυτή της παράταξης που εξήλθε νικήτρια από τις πολλαπλές συγκρούσεις της περιόδου. Μετά το τέλος του αιματηρού εμφυλίου, ο ιστορικός λόγος των νικητών ενσωματώθηκε στη γενικότερη καθεστωτική προπαγάνδα και έγινε γρήγορα ανυπόληπτος. Οταν το 1974 κατέρρευσε το εμφυλιοπολεμικό κράτος, η ιστοριογραφία, για μια μακρά περίοδο, ακολουθώντας το ιδεολογικό κλίμα της εποχής, ασχολήθηκε σχεδόν υπερπληθωριστικά με τη δράση και τις επιλογές της Αριστεράς εκείνη την κρίσιμη δεκαετία.
Τα τελευταία χρόνια όμως, με την εμφάνιση μιας νέας ιστοριογραφικής τάσης, αναθεωρητικής ή νεοκυματικής όπως ονομάστηκε, παράχθηκαν έργα και μελέτες που ερευνούν την όποια δράση και λειτουργία των δεξιών οργανώσεων της περιόδου. Παρά δε τη σκληρή κριτική που δέχεται για την, συχνά, απολογητική και δικαιολογητική στράτευση κάποιων «εκπροσώπων» της, η τάση αυτή, με τη διαφορετική της οπτική, συνεισφέρει ιδιαίτερα στην ανάγνωση της δεκαετίας 1940-1950.
Η μεγαλύτερη οργάνωση της δεξιάς αντίστασης, ο ΕΔΕΣ, βρίσκεται στο επίκεντρο του βιβλίου του ιστορικού Βαγγέλη Τζούκα «Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942-44. Τοπικότητα και πολιτική ένταξη». Ο Τζούκας δεν εξετάζει το σύνολο της παρουσίας του ΕΔΕΣ, αλλά τις ιδιαίτερες σχέσεις της οργάνωσης με τους τοπικούς οπλαρχηγούς στην Ηπειρο, τους τρόπους ένταξής τους σ’ αυτήν και τις επακόλουθες επιπτώσεις στη γενικότερη συγκρότησή της.
Το Ξηροβούνι, η Λάκκα – Σούλι, το Ραδοβίζι και τα Τζουμέρκα, περιοχές της ορεινής Ηπείρου, είναι το πεδίο της έρευνας και σ’ αυτό κινούνται και δρουν οι τοπικοί παραδοσιακοί αρχηγοί και οι άνθρωποί τους. Είναι δε τόσο προσδεδεμένοι με τους τόπους τους και με τις εκεί οικονομικές και άλλες πρακτικές τους, που δεν τους εγκαταλείπουν ακόμα και όταν μετά την Απελευθέρωση το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ είχαν επικρατήσει πλήρως. Τέτοια ήταν η περίπτωση της οικογένειας των Κολιοδημητραίων από τη Λάκκα – Σούλι, που αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τον ΕΔΕΣ στην Κέρκυρα και παρά τον συμβιβασμό που επεδίωξαν με το ΕΑΜ, τα κυριότερα μέλη της εκτελέστηκαν από τους μηχανισμούς του.
Οι Κολιοδημητραίοι ήταν η φάρα που κυριαρχούσε στη Λάκκα – Σούλι και εδραίωσε τον ΕΔΕΣ σ’ αυτήν την περιοχή. Στο Ξηροβούνι, ο τοπικός οπλαρχηγός Αλέκος Παπαδόπουλος, βασιζόμενος στο μεγάλο συγγενικό του δίκτυο, οργάνωσε ένοπλα τμήματα και τα ενέταξε στον ΕΔΕΣ. Το ίδιο έκαναν στο Ραδοβίζι άλλοι, μικρότερης εμβέλειας οπλαρχηγοί, όπως ο Καραμπίνας, ο διαβόητος Βόιδαρος και ο Ζαφείρης. Στα Τζουμέρκα δε, ο αξιωματικός Γ. Αγόρου με ντόπιους μαχητές συγκρότησε το 3/40 σύνταγμα του ΕΔΕΣ.
Ο Τζούκας περιγράφει τον τρόπο συγκρότησης των ομάδων αυτών, ο κυριότερος συνεκτικός κρίκος των οποίων ήταν η συγγένεια, οι προσωπικές σχέσεις και η αφοσίωση στον οπλαρχηγό τους. Οι τοπικοί ηγέτες αναφέρονταν απευθείας στον Ζέρβα με τον οποίο είχαν προσωπική επικοινωνία και συχνά αποκτούσαν και σχέσεις μέσω της βάπτισης των παιδιών τους. Αρκετές φορές όμως αναπτύσσονταν και προσοδοθηρικές σχέσεις μεταξύ του ντόπιου πληθυσμού και των τοπικών οπλαρχηγών που διεκδικούσαν και διαχειρίζονταν μέρος της βρετανικής χρηματοδότησης που δέχονταν ο ΕΔΕΣ. Οι σχέσεις αυτές δεν ήταν βέβαια πάντα σταθερές. Η αλλαγή των συμφερόντων της οικογένειας – φάρας ή κάποιες διαφωνίες διαρρηγνύουν τις σχέσεις με τον ΕΔΕΣ και φτάνουν μέχρι την ένταξη στον ΕΛΑΣ, όπως συνέβη με την ομάδα των Γρατσουναίων στο Ξηροβούνι ή τη σημαντική οικογένεια Κοσσυβάκη στην Αρτα.
Aπό τη μελέτη προκύπτει μια απάντηση στο ερώτημα γιατί ο ΕΔΕΣ, ενώ διακηρυκτικά προσέβλεπε σε μια πανελλήνια οργάνωση, τελικά αναπτύχθηκε μόνο στην Ηπειρο. Ο ΕΔΕΣ και ο Ζέρβας κατανόησαν γρήγορα και εκμεταλλεύτηκαν την ιδιαίτερη κοινωνική δομή και το αξιακό και πολιτισμικό περιβάλλον της ορεινής Ηπείρου. Κατάλαβαν τη σημασία και την πολλαπλή λειτουργία στην κοινωνία των ηπειρωτικών βουνών της παραδοσιακής οικογενειακής και οικονομικής συσσωμάτωσης της «φάρας» και προσεταιρίστηκαν τους αρχηγούς της και γενικά τις προϋπάρχουσες ένοπλες ομάδες και τους συμμετέχοντες σ’ αυτές, τους παλιούς «ανθρώπους του ντουφεκιού».
Οι ένοπλοι αυτοί εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ διατηρώντας μια σχετική αυτονομία και ασκώντας πολλές από τις πρακτικές τους, ακόμα και τη ζωοκλοπή. Ταυτόχρονα υπερασπίζονταν με φανατισμό την κοινωνική δομή και τις συντηρητικές προνεωτερικές πολιτισμικές αξίες των περιοχών τους. Στη στάση τους αυτή οφείλονταν, σε μεγάλο βαθμό, η αδυναμία της εγκατάστασης του ΕΑΜ στις περιοχές αυτές. Τα εαμικά πολιτικά και κοινωνικά προτάγματα θα ανέτρεπαν τον παραδοσιακό αξιακό κόσμο των ορεσιβίων, οι οποίοι, αρνούμενοι την ανατροπή αυτή, στρατεύθηκαν στον αντιεαμικό και αντικομμουνιστικό αγώνα. Ο ΕΔΕΣ, παρόλο που θεωρείται από τον συγγραφέα νεωτερική οργάνωση, στη μελέτη δεν φαίνεται να κάνει κάτι για την εισαγωγή των αντίστοιχων εκσυγχρονιστικών ιδεών και πρακτικών στις εκεί ορεινές κοινωνίες, αλλά αντίθετα αφήνει άθικτες τις παλιές τοπικές σχέσεις και συμπεριφορές.
Ο Τζούκας περιγράφει ακόμα τις απόπειρες για συμφωνία του ΕΔΕΣ με το ΕΑΜ, τις συνεχείς, μικρές αρχικά, γενικευμένες αργότερα εμφύλιες συρράξεις, την προετοιμασία για την τελική σύγκρουση και τη φυγή, τέλος, των εδεσιτών ανταρτών στην Κέρκυρα μετά την απελευθέρωση. Παράλληλα παρακολουθεί και καταγράφει τη σταδιακή ιδεολογική και πολιτική μετατόπιση του ΕΔΕΣ από τις αστικές, ακόμα και σοσιαλιστικές, δημοκρατικές του διακηρύξεις, προς τη μοναρχία και τον αντικομμουνισμό.
Τελικά ο Βαγγέλης Τζούκας, με τη χρήση μιας πλούσιας βιβλιογραφίας και κρατώντας τη δέουσα απόσταση, συνθέτει μια ενδιαφέρουσα μελέτη για σημαντικές πτυχές της οργάνωσης του ΕΔΕΣ και συνεισφέρει στη διερεύνηση των τρόπων ένταξης στις αντιστασιακές οργανώσεις.
Το ημερολόγιο Ζέρβα
Σχεδόν ταυτόχρονα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ωκεανίδα το ημερολόγιο του Ναπολέοντα Ζέρβα για την περίοδο 1942-1945 με επιμέλεια του Δημήτρη Θάνα και με εισαγωγή και σημειώσεις του Βαγγέλη Τζούκα. Στην παρούσα μελέτη του ο Τζούκας δεν κάνει χρήση του ημερολογίου αυτού αλλά των Απομνημονευμάτων του Ζέρβα που είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Ακρόπολη» το 1949/50. Η παράλληλη ανάγνωση του ημερολογίου έχει πάρα πολύ ενδιαφέρον, διότι ο Ζέρβας εκφράζει την προσωπική και υποκειμενική του γνώμη για πρόσωπα που εμφανίζονται στο βιβλίο, για γεγονότα που περιγράφονται, για τη συμπεριφορά των χωρικών και των οπλαρχηγών και την άποψή του γι’ αυτούς, για τη σχέση του με τους Βρετανούς, για τις συζητήσεις του με το ΕΑΜ και τη συνάντησή του με τον Βελουχιώτη.