Το «Ημερολόγιο» του Γκαλεάτσο Τσιάνο (1903-1944), του Ιταλού πολιτικού, διπλωμάτη και γαμπρού του Μουσολίνι, αποτελεί σπουδαία πηγή για την άντληση πληροφοριών σχετικά με τα γεγονότα που συγκλόνισαν την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο λίγο πριν από την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και κατά τη διάρκειά του. Αλλωστε, ο Τσιάνο, εκτός από τη συγγενική σχέση που είχε με τον Μουσολίνι, ήταν, ως υπουργός των Εξωτερικών, κύριος συνομιλητής με τους Γερμανούς αλλά και με άλλους πρωταγωνιστές της εποχής, από το 1936 έως το 1943. Το 1944 τουφεκίστηκε κατόπιν εντολής του Μουσολίνι, ο οποίος ενέδωσε σε πιέσεις των Γερμανών. Μεγάλο ενδιαφέρον, όμως, έχει το «Ημερολόγιό» του για μας τους Ελληνες, γιατί σ’ αυτό αναφέρονται γεγονότα που προηγήθηκαν της 28ης Οκτωβρίου, όπως και πολιτικές και διπλωματικές κινήσεις των Ιταλών σε σχέση με τη χώρα μας πριν και αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου.
Ο Τσιάνο, όταν έπεσε στη δυσμένεια του Μουσολίνι, έκρυψε το «Ημερολόγιό» του, το οποίο, μετά την εκτέλεσή του, εστάλη από την Εντα, τη γυναίκα του, στην Ελβετία, για να μην πέσει στα χέρια των Γερμανών. Ολόκληρο το «Ημερολόγιο» εξεδόθη στην Ιταλία μόλις το 1980. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν είναι επιλεγμένα από την κρίσιμη περίοδο Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 1940 και μεταφράστηκαν από τον Γ. Νίκα.
«Απερίγραπτη ντροπή»
14/10 1940. Ο Μουσολίνι μού μιλάει πάλι για την επιχείρηση κατά της Ελλάδας και ορίζει την 26η Οκτωβρίου γι’ αυτήν. Ο Τζακομόνι [ηγέτης των Ιταλών στην Αλβανία] δίνει πολύ ικανοποιητικές πληροφορίες, ιδίως όσον αφορά τον πληθυσμό της Τσαμουριάς, ο οποίος είναι ευνοϊκά διατεθειμένος απέναντί μας.
18/10. Πηγαίνω νωρίς στον Ντούτσε. Βρίσκω στον προθάλαμο τον Σοντού [Ουμπάλντο Σόντου, 1883-1949, Ιταλός στρατιωτικός, αρχηγός των ιταλικών δυνάμεων για ένα μήνα στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο]. Μίλησε με τον Μπαντόλιο [Πιέτρο Μπαντόλιο, 1871-1956, Ιταλός στρατάρχης, διπλωμάτης, αντιβασιλεύς, πολιτικός] που του είπε ότι, αν επιτεθούμε στην Ελλάδα, θα παραιτηθεί. Το αναφέρω στον Ντούτσε, που είναι ήδη πολύ κακόκεφος εξαιτίας του Γκρατσιάνι [Ροντόλφο Γκρατσιάνι, 1882-1955, επιτελικός ανώτατος αξιωματικός]. Εχει ένα βίαιο ξέσπασμα οργής και λέει ότι θα πάει ο ίδιος στην Ελλάδα «για να δει την απερίγραπτη ντροπή των Ιταλών που φοβούνται τους Ελληνες». Σκοπεύει να επιτεθεί πάση θυσία, και αν ο Μπαντόλιο υποβάλει παραίτηση από αρχηγός του επιτελείου, θα τη δεχθεί αμέσως. […] Από υποκλαπέν τηλεγράφημα φαίνεται ότι η Τουρκία ετοιμάζεται να κινηθεί, αν η Ελλάδα υποστεί επίθεση. Δεν το πιστεύω, και ο Ντούτσε το αποκλείει.
22/10. Ο Μουσολίνι ετοίμασε επιστολή προς τον Χίτλερ για τη γενική κατάσταση, όπου αφήνει να εννοηθεί ότι θα αναλάβουμε δράση κατά της Ελλάδας, αλλά χωρίς να καθορίζει ούτε τη μορφή ούτε την ημερομηνία, γιατί φοβάται ότι θα πάρουμε πάλι εντολή να μην κινηθούμε. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι στο Βερολίνο δεν επικρατεί μεγάλος ενθουσιασμός για κάθοδό μας στην Αθήνα. Ως ημερομηνία ορίσθηκε τώρα η 28η Οκτωβρίου. Ο στρατηγός Πρίκολο αναφέρει ότι ο Μπαντόλιο έλαβε μέτρα για πολύ περιορισμένη αεροπορική δραστηριότητα. Ο Ντούτσε δεν συμφωνεί. Θέλει να επιτεθούμε δυναμικά, για να καταρρεύσει κάθε αντίσταση με το πρώτο χτύπημα. Αν αφήσουμε στους Ελληνες τον χρόνο να σκεφθούν και να αναπνεύσουν, θα καταφθάσουν οι Αγγλοι και ίσως οι Τούρκοι… Συντάσσω το τελεσίγραφο που θα επιδώσει ο [πρέσβης] Γκράτσι στον Μεταξά στις δύο τα ξημερώματα της 28ης. Φυσικά δεν θ’ αφήνει περιθώρια συζητήσεως στους Ελληνες. Ή θα παραδοθούν ή θα υποστούν επίθεση.
«Ως τώρα αντισταθήκαμε…»
28/10. Επίθεση στην Αλβανία και συνομιλίες στη Φλωρεντία. Και στις δύο περιπτώσεις τα πράγματα πάνε καλά. Παρά την κακοκαιρία, ο στρατός μας προελαύνει ικανοποιητικά, καίτοι χωρίς αεροπορική κάλυψη.
6/11. Ο Μουσολίνι είναι δυσαρεστημένος με την εξέλιξη της καταστάσεως στην Ελλάδα. Η επίθεση κατά της Κορυτσάς έγινε, αν και τα αποτελέσματα δεν είναι εκείνα για τα οποία κομπάζει ο αγγλικός Τύπος, και ύστερα από επιχειρήσεις οκτώ ημερών, η πρωτοβουλία ανήκει στην άλλη πλευρά…
8/11. …Η ελληνική επίθεση εξασθενεί και δεν υπάρχουν εφεδρείες. Ο Γκράτσι, που επέστρεψε από την Αθήνα, επιβεβαιώνει ότι η εσωτερική κατάσταση είναι πολύ κακή και η αντίσταση πυροτέχνημα. Ο Μεταξάς, κατά τα λεγόμενά του, όταν δέχτηκε, με ρόμπα και νυχτικό, την ανακοίνωσή μας, ήταν υπέρ της αποδοχής της. Η αδιαλλαξία εκδηλώθηκε αφού συνομίλησε με τον βασιλέα και έγινε παρέμβαση του Αγγλου πρεσβευτού.
15/11. Φαίνεται ότι οι Ελληνες επανέλαβαν την επίθεσή τους σ’ όλο το μέτωπο με σημαντικές δυνάμεις. Ως τώρα αντισταθήκαμε αρκετά καλά… Τα νέα από την Αλβανία είναι πιο σοβαρά. Η πίεση συνεχίζεται και η αντίσταση γίνεται πιο δύσκολη. Και στερούμεθα βαρέων όπλων, ενώ το ελληνικό πυροβολικό είναι εφοδιασμένο με σύγχρονα όπλα και δρα αποτελεσματικά.
Υπ’ αυτές τις συνθήκες ο Ντε Βέκι σκέπτεται σοβαρά να παραιτηθεί από διοικητής του Αιγαίου [Τσέζαρε Μαρία ντε Βέκι, 1884-1959, Ιταλός στρατιωτικός και πολιτικός. Το 1936-40 ήταν κυβερνήτης των νησιών του Αιγαίου που τελούσαν υπό ιταλική κατοχή]. Κι όμως, αυτός, περισσότερο από κάθε άλλον, ενεθάρρυνε τον Μουσολίνι να επιτεθεί κατά της Ελλάδας. Τώρα, που τα πράγματα δεν πάνε καλά, εγκαταλείπει σαν ποντικός το καράβι.
Βοήθεια από τον Χίτλερ
18-19/11. …Στο ξενοδοχείο γράφω διά μακρόν στον Ντούτσε. Επιμένω στη συμμαχία με τη Γιουγκοσλαβία, γιατί πιστεύω ότι θα ικανοποιούσε πολύ τους Γερμανούς… Αλλά σκέπτομαι ότι ο Μουσολίνι θα έχει σοβαρές αντιρρήσεις: πάντως, θα αρνηθεί κάθε στρατιωτική βοήθεια πριν εκδικηθεί τους Ελληνες… Τα νέα από το αλβανικό μέτωπο αντιφατικά. Φοβάμαι ότι θα χρειασθεί να υποχωρήσουμε στην προκαθορισθείσα γραμμή. Η πτώση της Κορυτσάς δεν θα είναι «απώλεια των Παρισίων», αλλά θα δώσει το όνομά της στη μάχη και θα επιτρέψει στην εχθρική προπαγάνδα να θριαμβολογήσει. Γι’ αυτό πρέπει να κρατήσουμε.
29/11. …Ο Σταράτσε [Ακίλε Σταράτσε, 1889-1945, προβεβλημένος αρχηγός του Φασιστικού Κόμματος στην Ιταλία πριν και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου] επιστρέφει από την Αλβανία. Βλέπει μαύρα τα πράγματα και μιλάει αυστηρά για τη συμπεριφορά των στρατευμάτων μας. Οι στρατιώτες μας πολέμησαν «λίγο και άσχημα». Αυτή είναι η πραγματική αιτία όσων συνέβησαν.
30/11. Υπουργικό συμβούλιο. Ο Ντούτσε μιλάει διά μακρόν για την κατάσταση. Αναλαμβάνει την ευθύνη της πολιτικής αποφάσεως, αλλά καταλογίζει μεγάλες ευθύνες στον Μπαντόλιο για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. […] «Η κατάσταση είναι σοβαρή. Θα μπορούσε να γίνει δραματική».
4/12. Ο Σορίτσε [Αντόνιο Σορίτσε, στρατηγός και υπουργός] τηλεφωνεί ότι χάσαμε το Πόγραδετς και ότι οι Ελληνες διέσπασαν τις γραμμές μας. Προσθέτει ότι ο Σοντού θεωρεί πως «κάθε στρατιωτική δράση είναι αδύνατη και πρέπει να αναζητηθεί πολιτική λύση». Ο Μουσολίνι με καλεί στο Παλάτσο Βενέτσια. Τον βρίσκω πιο απογοητευμένο παρά ποτέ. Λέει: «Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο. Είναι γκροτέσκο και γελοίο, αλλά πρέπει να ζητήσουμε την παρέμβαση του Χίτλερ για ανακωχή». Αυτό είναι αδύνατο. Οι Ελληνες θα θέσουν ως πρώτον όρο την προσωπική εγγύηση του Φύρερ ότι δεν θα επιχειρήσουμε τίποτα εναντίον τους στο μέλλον.
17/12. Νέα υποχώρηση στην Αλβανία, προς την Κλεισούρα και το Τεπελένι. Ο Ντούτσε ετοίμασε σκληρή επιστολή προς τον Καβαλέρο [Ούγκο Καβαλέρο, 1880-1943, στρατιωτικός και πολιτικός], με τη διαταγή να πεθαίνουν οι στρατιώτες στη θέση τους. «Περισσότερο από δική μου διαταγή», λέει, «είναι διαταγή της πατρίδας». Ας ελπίσουμε ότι αυτή η καμτσικιά θα φέρει αποτέλεσμα.
19/12. Δεν μπορώ να πω ότι τα γεγονότα δικαίωσαν τον Καβαλέρο. Η μεραρχία Σιένα διαλύθηκε από ελληνική επίθεση. Η κατάσταση είναι επικίνδυνη. […] Γι’ αυτόν, ό,τι έχει σημασία δεν είναι η στρατηγική κατά των Ελλήνων, αλλά εκείνη που έχει στόχο το Παλάτσο Βενέτσια.