Τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη τον συνάντησα στα Πετράλωνα. Είχαμε συμφωνήσει να πάμε σε κάποιο από τα ήσυχα μαγαζάκια της πλατείας Μερκούρη για την κουβέντα μας. Πρώτη του έννοια –ομολογώ και δική μου– ήταν να ρωτήσει, αν εκτός από καφέδες υπήρχαν μπίρες κι αν επίσης μπορούσε να καπνίσει. Αφού επιβεβαιώσαμε και τα δύο, περάσαμε στα πιο «εύκολα» ζητήματα: στα Δεκεμβριανά.
Αυτές τις μέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» το βιβλίο του «Δεκεμβριανά 1944: Η μάχη της Αθήνας», η δεύτερη ιστορική του μελέτη πάνω στην κρίσιμη δεκαετία του 1940, μετά το πρώτο του έργο το οποίο αφορά την περίοδο της Κατοχής. «Εβδομήντα χρόνια μετά τα γεγονότα, δεν έχουμε στην ουσία επιστημονική έρευνα επικεντρωμένη πάνω σε αυτά. Προφανώς πρόκειται για έντονα φορτισμένο ζήτημα ακόμη και σήμερα, θέμα ταμπού τόσο για την κοινωνία όσο και για την ιστοριογραφία, η σημασία του, ωστόσο, είναι τεράστια», μου λέει ο κ. Χαραλαμπίδης όταν τον ρωτώ για τα κίνητρα της έρευνάς του και συνεχίζει με μια διαπίστωση: «Τα Δεκεμβριανά είναι η τελευταία χαμένη ευκαιρία για την πολιτική επίλυση των θεμάτων που είχαν σωρευθεί στην Ελλάδα από τις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι η αποτυχία όλων των πολιτικών δυνάμεων, συνοδευμένη βέβαια από την ισχυρή παρέμβαση των Βρετανών, οι οποίοι, ωστόσο, κατά τη γνώμη μου δεν προκαλούν από μόνοι τους τα γεγονότα. Τις αιτίες πρέπει να τις αναζητήσουμε κυρίως στην ελληνική πολιτική σκηνή».
Οι μάχες, μέρα προς μέρα
Μου λέει πως το βιβλίο ξεκινάει με μια παρουσίαση της κατάστασης στην Αθήνα όπως είχε διαμορφωθεί από τα μέσα του 1943, απαραίτητη για την κατανόηση των δραματικών γεγονότων του Δεκέμβρη του ’44. Σε αυτό το πλαίσιο, φωτίζονται επίσης γεγονότα λιγότερο γνωστά, όπως η φονική επίθεση εναντίον διαδηλωτών του ΕΑΜ από ταγματασφαλίτες τον Οκτώβριο του ’44, λίγες μόνο μέρες μετά την Απελευθέρωση. «Από εκεί και πέρα, υπάρχει, εκτός από τα γνωστά της 3ης Δεκεμβρίου στην πλατεία Συντάγματος, η παρουσίαση των γεγονότων από τις μάχες της Αθήνας, μέρα προς μέρα όπως έλαβαν χώρα στις γειτονιές της πόλης. Το μεγαλύτερο κομμάτι των στοιχείων προέρχεται από τις στρατιωτικές εκθέσεις των Βρετανών (τα αρχεία κάθε μονάδας που έδρασε τότε) τα οποία προέρχονται από το War Office και είναι λεπτομερέστατα. «Οι υπάλληλοι της βρετανικής υπηρεσίας με πληροφόρησαν ότι ήμουν ο πρώτος που πήγε να κοιτάξει αυτούς τους φακέλους».
Ζητώ να μάθω ποιο κομμάτι της (διετούς) εντατικής έρευνάς του τού χάρισε τις περισσότερες εκπλήξεις και του προξένησε πιο πολύ το ενδιαφέρον. «Περισσότερο με απασχόλησε η δράση της Εθνικής Πολιτοφυλακής [Ο.Π.Λ.Α.], ένα θέμα πολύ δύσκολο και σκιώδες λόγω κυρίως της έλλειψης του αρχείου της, το οποίο μετά τα γεγονότα έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας και προφανώς εξαφανίστηκε. Αυτό θα μας έδινε τον ακριβή αριθμό όσων εκτελέστηκαν από την Εθνική Πολιτοφυλακή για παράδειγμα, όμως πρωτίστως την ταυτότητά τους και τον λόγο της εκτέλεσης. Ενα άλλο στοιχείο που επίσης δεν έχει αναδειχθεί είναι οι άμαχοι νεκροί των βρετανικών βομβαρδισμών σε συνοικίες της Αθήνας, όπως η Καισαριανή, ο Βύρωνας και η Καλλιθέα, οι οποίες αποτελούσαν προπύργια του ΕΛΑΣ». Οταν του επισημαίνω ότι η «αμφισβήτηση» των νεκρών τείνει να γίνει πικρή μόδα στις μέρες μας (βλ. κουβέντα γύρω από το Πολυτεχνείο) ο κ. Χαραλαμπίδης δεν δείχνει να ανησυχεί: «To 80% του βιβλίου είναι γραμμένο με βάση βρετανικά και ελληνικά στρατιωτικά αρχεία, ιατροδικαστικές αναφορές και φακέλους ληξιαρχείων. Αυτά δεν αμφισβητούνται».
Οι συγκρούσεις, το ΚΚΕ και οι Βρετανοί
Η κουβέντα αναπόφευκτα κινείται γύρω από τα γεγονότα και τις αποφάσεις της εποχής και τα ερωτήματα που αυτά γεννούν. Ο ιστορικός εξηγεί παραστατικά και με σαφήνεια. Περιγράφει εικόνες σφοδρών συγκρούσεων με άρματα μάχης, όλμους και οπλοπολυβόλα σε περιοχές όπως οι Αμπελόκηποι, το Κολωνάκι και το Μεταξουργείο.
Μου μιλάει για τους πρωταγωνιστές, τις ενδογενείς συνθήκες και τους διεθνείς παράγοντες που διαμόρφωσαν την εικόνα εκείνων των δραματικών ημερών, αλλά και της ακόμα πιο δραματικής συνέχειας.
Οσον αφορά, για παράδειγμα, το αμφιλεγόμενο ζήτημα της στάσης της Αριστεράς (σχετικά παθητική μέχρις ενός σημείου), ο κ. Χαραλαμπίδης αναλύει με ψυχραιμία: «Το βασικό πρόβλημα της Αριστεράς την περίοδο της Απελευθέρωσης είναι αυτό που ονομάζω «εκκωφαντική σιωπή της Μόσχας», το γεγονός, δηλαδή, ότι δεν έχει ουσιαστική πολιτική στήριξη σε διεθνές επίπεδο.
Παράλληλα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν η απόφαση του ΚΚΕ να ακολουθήσει τη νόμιμη οδό, προσπαθώντας να επιβληθεί κοινοβουλευτικά έπειτα από διαδικασία ελεύθερων εκλογών» και συμπληρώνει: «Χαρακτηριστική είναι, άλλωστε, η αγωνιώδης προσπάθεια της υπερδύναμης [Βρετανία] –πόσο μάλλον του ΕΑΜ– να εξασφαλίσει διεθνή πολιτική στήριξη καθ’ όλη τη διάρκεια των Δεκεμβριανών».
Υπ’ αυτό το πρίσμα εξηγεί ο μελετητής τις αμφιταλαντεύσεις του Γ. Σιάντου και του δισταγμού του να διατάξει γενική επίθεση εναντίον των Βρετανών την πρώτη εβδομάδα της μάχης, οπότε εκείνοι ήταν ακόμα πολύ εκτεθειμένοι και ευάλωτοι.
Τονίζει πάντως πως, ανεξάρτητα από αποδόσεις ευθυνών και διάφορους «εύκολους» χαρακτηρισμούς που γίνονται κατά καιρούς, δικός του στόχος του είναι να κοιτάξει πίσω από στερεότυπα, γενικεύσεις και αφηγήματα, όχι απαραίτητα για να τα ανατρέψει, αλλά προκειμένου να δει κατά το δυνατόν καθαρά τα γεγονότα και να τα ερμηνεύσει.
Συμμάχους και συμβούλους στην προσπάθειά του θεωρεί τις έννοιες της επιστημονικής δεοντολογίας, της τιμιότητας και της ηθικής, αφού, όπως λέει, «πλήρης αντικειμενικότητα στην Ιστορία απλά δεν υπάρχει…».
Η διδασκαλία στα σχολεία…
Συζητάμε για τη σημασία που δίνεται στην ιστορία των Δεκεμβριανών κατά τη σχολική εκπαίδευση των παιδιών. «Για μένα η διδασκαλία όλης αυτής της περιόδου είναι απαραίτητη για να απεγκλωβιστούμε και λίγο από την οπτική πως Ιστορία είναι μόνο η αρχαιότητα, το Βυζάντιο και η Επανάσταση του ’21. Δυστυχώς, η ιστορική εκπαίδευση είναι ελλιπής, όχι μόνο για τα Δεκεμβριανά, αλλά και για ολόκληρη τη δεκαετία του ’40, η οποία εν τέλει διαμόρφωσε όσο λίγες άλλες περίοδοι τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Επιπλέον, κάποια πράγματα διδάσκονται είτε στρεβλά είτε εσκεμμένως λανθασμένα, με αποτέλεσμα να έχουμε μια κοινωνία σε μεγάλο βαθμό ανιστόρητη, χωρίς “όπλα” προκειμένου να κατανοήσει τι συμβαίνει σήμερα».
Η Αριστερά σήμερα
Ζητώ από τον κ. Χαραλαμπίδη ένα σχόλιο για τη σύγχρονη άνοδο της Αριστεράς και την προοπτική της να κυβερνήσει – πολλοί λένε σε μια δεύτερη ευκαιρία έπειτα από εκείνη που πνίγηκε στο αίμα του Εμφυλίου. Εκείνος είναι προσεκτικός, αλλά και ξεκάθαρος στην τοποθέτησή του: «Αφού εννοήσουμε τη διαφορά των συνθηκών ανάμεσα στις δύο εποχές, πρέπει, νομίζω, να γίνει μια βασική επισήμανση: ο κόσμος που τότε ακολούθησε το ΕΑΜ –και ενδεχομένως θα το στήριζε σε μια δημοκρατική εκλογική αναμέτρηση– είχε κινητοποιηθεί συνειδητά, διαμορφώνοντας μια νέα πολιτική ταυτότητα, μέσα από τις πολύ δύσκολες εμπειρίες της ζωής του. Μιλάμε για ανθρώπους όπως οι πρόσφυγες, για παράδειγμα, για τους οποίους η Κατοχή ήταν μια (δεύτερη) ολοκληρωτική καταστροφή και αυτό δεν μπορούσαν πια να το αντέξουν. Οι σημερινοί άνθρωποι έχουν μπει σε μια λογική ανάθεσης, είναι μάλλον καταναλωτές και λιγότερο πολίτες, επομένως είναι πιο δύσκολο (αλλά όχι αδύνατο) να προχωρήσουν σε μια καινούργια φάση πολιτικής συνειδητοποίησης».