Η αλληλογραφία του Ανδρέα Κάλβου

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ

εκδ. Μουσείου Μπενάκη

Εχουμε, λοιπόν, στα χέρια μας τους δύο τόμους που περιέχουν την «Αλληλογραφία» του Ανδρέα Κάλβου, με επιμέλεια του Δημήτρη Αρβανιτάκη σε συνεργασία με τον Λεύκιο Ζαφειρίου, για τις εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη. Πρόκειται για ένα έργο θεμελιώδους σημασίας για τη μελέτη του Κάλβου και ιδίως για τα χρόνια προετοιμασίας που πέρασε κατά την πρώτη διαμονή του στο Λονδίνο (1816-1820) – και όχι μόνο, αφού το έργο περιλαμβάνει και επιστολές του 1813, που προηγούνται, και άλλες μέχρι του 1869· μόνο που το πλουσιότερο σε αριθμό επιστολών και σε λεπτομέρειες τμήμα είναι εκείνο που αφορά την πρώτη διαμονή του ποιητή στο Λονδίνο.

Η εργασία αυτή του Αρβανιτάκη έρχεται έπειτα από μια μεγάλη μελέτη αφιερωμένη από αυτόν στον κύκλο που ο Κάλβος σχετίστηκε στο φιλελληνικό και φιλοϊταλικό Λονδίνο τα χρόνια εκείνα που ο Κάλβος ήταν νέος. Ο Αρβανιτάκης μελέτησε τους κύκλους αυτούς ξεκινώντας από ένα ιταλικό περιοδικό που εκδόθηκε μέσα σε αυτούς, το «Ape Italiana». Αφορμή στάθηκε η ανακάλυψη της μοναδικής σειράς του περιοδικού σε μια ιδιωτική βιβλιοθήκη που τώρα ενσωματώθηκε στους αγγλικούς καταλόγους που έχουν ψηφιοποιηθεί, ενώ κάθε προγενέστερη αναζήτηση σε αυτή την κατεύθυνση είχε αποδειχθεί άκαρπη. Στο βιβλίο που ο Αρβανιτάκης αφιέρωσε στο περιοδικό αυτό, με τίτλο «Στον δρόμο για τις πατρίδες» (2010), είχε την ευκαιρία να μελετήσει τους κύκλους που ο Κάλβος σύχναζε στο Λονδίνο τον καιρό εκείνο και να εξοικειωθεί όσο γίνεται περισσότερο με αυτούς.

Χάρη σε αυτή του την προγενέστερη εξοικείωση ο Αρβανιτάκης μπόρεσε να αντιμετωπίσει με τόσο μεγάλη άνεση το πολυπληθές κοινό που κυκλοφορεί στην αλληλογραφία του Κάλβου της πρώτης διαμονής του ποιητή στο Λονδίνο. Οσο για τα προηγούμενα και τα επόμενα γράμματα, ο ίδιος φρόντισε να δώσει την πιο πλούσια πλαισίωση βοηθούμενος από την υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία.

Οι προγενέστεροι

Οι καιροί δεν πέρασαν άγονα από τότε που εμφανίστηκαν τα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που αφορούν τη σύλληψη του Κάλβου ως καρμπονάρου, χάρη στην πεισματική πεποίθηση του Κώστα Πορφύρη. Εμφανίστηκαν και τα ντοκουμέντα που μαρτυρούν τη διαμονή του Κάλβου στη Γενεύη, τον καιρό που δημοσιεύει εκεί την πρώτη σειρά των «Ωδών», χάρη στις έρευνες του Bertrand Bouvier και της συζύγου του Michelle Bron. Από άποψη φιλολογική ωρίμαζαν στο μεταξύ οι προβληματισμοί του Γιάννη Δάλλα που θα κατέληγαν σε δύο τόμους με μελέτες και στην έκδοση των «Ψαλμών» και των «Ωδών». Στο μεταξύ, ο Νάσος Βαγενάς έδινε κάθε τόσο το «παρών», μάλιστα από τότε που ήταν παλικαράκι (τώρα είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής που εκδίδει τα έργα του Κάλβου). Εφτασε και η ώρα να μελετηθεί η μετρική του Κάλβου (Ευριπίδης Γαραντούδης, «Πολύτροπος αρμονία», 1995) και άλλων θεωρήσεων. Χθες ακόμη ο Λεύκιος Ζαφειρίου ανακάλυψε ένα έντυπο του Κάλβου, χάρη σε έρευνα στο Διαδίκτυο, την ωδή «Ελπίς πατρίδος» (2003). Κλασικοί φιλόλογοι, όπως ο Μιχαήλ Πασχάλης, ανέλυσαν ανεξερεύνητες πτυχές των ωδών.

Η «Αλληλογραφία» που σήμερα εγκαινιάζει τη σειρά «Εργα και αλληλογραφία» του Κάλβου αποτελεί ένα σταθμό στη μελέτη του ποιητή, εφόσον όχι μόνο συγκεντρώνει σε ένα σώμα και θέτει σε χρονολογική διαδοχή επιστολές δημοσιευμένες σε ποικίλες περιστάσεις, αλλά και για την κάθε επιστολή ανασυστήνει τις συνθήκες, διαγράφει την προσωπικότητα του αποστολέα – ή του αποδέκτη.

Οι επιστολές που φυλάσσονται στη Βατικανή Βιβλιοθήκη, και που είχα δημοσιεύσει το 1963, τώρα παρουσιάζονται ξανά από το πρωτότυπο με φιλολογικά κριτήρια λεπτομερέστερα από εκείνα που εγώ είχα εφαρμόσει τότε λόγω συντομίας (και διαστάσεων του εντύπου). Ενα νόστιμο γεγονός για την τάξη που υπάρχει ακόμη και στα πιο σοβαρά ιδρύματα του κόσμου, είναι αυτό που έτυχε στα χειρόγραφα του Κάλβου που εναπόκεινται στη Βατικανή Βιβλιοθήκη: ο Αρβανιτάκης δεν βρήκε επιστολές που ήταν διαθέσιμες τη δική μου εποχή, αντίθετα βρήκε άλλες επιστολές που δεν ήταν προσιτές όταν έκανα τις έρευνές μου. Πάντοτε χάριν συντομίας, μερικές επιστολές που μου φάνηκαν περιθωριακές ή επαναληπτικές, όπως τα σημειώματα που αφορούσαν συναντήσεις ή αναβολή ώρας μαθημάτων, τις ανέφερα σε περίληψη. Ο Αρβανιτάκης τις αντιγράφει ολόκληρες, κι όχι μόνο, αλλά μερικές φορές τις αξιοποιεί ανάλογα με το ενδιαφέρον που ο ίδιος αναγνωρίζει. Λόγου χάρη μια επιστολή του 1818 (αρ. 119), που εγώ είχα παραλείψει επειδή δεν μπόρεσα να εντοπίσω, βρίσκει τώρα τη σωστή της αξία εφόσον πρόκειται για την παραγγελία στον Κάλβο να μεταφράσει στα ιταλικά και στα ελληνικά την πρώτη ομιλία του Βιβλίου προσευχών της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Αναφέρεται και η αμοιβή: λίρες 3 και σελίνια 3 η κάθε μία.

Μια άλλη επιστολή, κάποιου Μέντιθ, που προσπερνώ δίνοντας μονάχα την περίληψή της, αξιοποιείται δεόντως από τον Αρβανιτάκη μιας και ο Αγγλος αυτός που καλεί τον Κάλβο για breakfast, παρακολουθεί τις διαλέξεις του γνωστού διανοούμενου και ριζοσπάστη Δέλουολ, που και ο Κάλβος γνωρίζει.

Τα ιταλικά

Ο επόμενος τόμος που θα ακολουθήσει στα «Εργα και αλληλογραφία», θα είναι ο τόμος που θα περιέχει και όσα, ελάχιστα, ο Κάλβος τύπωσε στα ιταλικά, δηλαδή «Le Danaidi». Αλλα κείμενά του στα ιταλικά θα περιληφθούν σε άλλον τόμο. Ο Ιταλός ειδικός φιλόλογος που επιμελείται τα ιταλικά γραπτά του Κάλβου, αναμένεται να δώσει στον Κάλβο τη θέση που του αξίζει μες στο ιταλικό πανόραμα του καιρού εκείνου. Ο Επτανήσιος ποιητής δεν υστερούσε καθόλου σε σύγκριση με πολλούς ποιητές συγκαιρινούς του που σήμερα χαίρουν μεγάλης εκτίμησης. Αν είχε ευοδωθεί το όνειρό του να γίνει Ιταλός τραγικός ποιητής ίσως πράγματι να αναγνωριζόταν ως τέτοιος, αν κρίνουμε από τις «Danaidi» που έγραψε είκοσι τριών ετών, και έμειναν παραγνωρισμένες, θαμμένες σε ένα αναγνωστικό ιταλικής μεθόδου, που ούτε Ιταλοί ούτε Ελληνες που δεν ήταν μαθητές του επρόκειτο ποτέ να του ρίξουν μια ματιά.