«ΜΕ ΦΙΛΙΑΝ ΠΑΝΤΟΤΙΝΗΝ ΚΑΙ ΑΔΟΛΗ»
Γράμματα του Ιωάννη Συκουτρή στις μαθήτριές του (1933-1937)
εισαγ.: Γεώργιος Α. Χριστοδούλου
επίμετρο: Ελένη Ράμφου
εκδ. ΜΙΕΤ
«Ολοένα αισθάνομαι να σκοτεινιάζη γύρω μου και μέσα μου… Τραυώ διαρκώς μπροστά και απόπειρες κάνω πολλές να ξεφύγω από το πολυδαίδαλο αδιέξοδο που μ’ έχει σπρώξει η ζωή, η μοίρα μου καλύτερα. Μια μοίρα δε θέλω να πω σκληρή και κακή -σ’ αυτήν χρωστώ και τις πιο μεγάλες μου χαρές- αλλά πάντα που μου καθιστά τη ζωή σαν μια πορεία ενός υποζυγίου που το έζεψαν και το σέρνουν προς τον γκρεμό».
Μικρό απόσπασμα από την επιστολή που έστειλε ο Ιωάννης Συκουτρής στη μαθήτριά του και φίλη του Αγλαΐα Φακάλου- Μακάρωφ, την «καλή του Αγλαΐτσα», από το Elgersburg της Γερμανίας στις 3 Αυγούστου 1937. Σε λιγότερο από δύο μήνες μετά, στις 22 Σεπτεμβρίου, στο δωμάτιο του ξενοδοχείου «Κεντρικόν» στην Κόρινθο. Την παραμονή είχε ανεβεί πεζή στην Ακροκόρινθο, μόνος του―η πεζοπορία ήταν μια από τις μανίες του. Ο Βασίλης Μοσκόβης στο μυθιστόρημά του «Γενεά Ερχεται» τον φαντάζεται να περιφέρεται μόνος του στα ερείπια και να ξεναγεί κάποιους Γάλλους τουρίστες στον χώρο.
Οι εφημερίδες τις επόμενες ημέρες γράφουν πως ο Συκουτρής πέθανε από καρδιακή προσβολή. Οπως θα αποδειχθεί, πέθανε από υπερβολική δόση Veronal, το πιο διαδεδομένο υπνωτικό χάπι την εποχή εκείνη.
Εκτοτε, γύρω από το γεγονός πλέκεται ένα ολόκληρο σύμπλεγμα από αφηγήσεις, ερμηνείες και εκδοχές, που με τα χρόνια συνθέτουν ένα από τα μεγαλύτερα μυθικά συμπλέγματα της πνευματικής Ελλάδας. Μαζί με την αυτοκτονία του Περικλή Γιαννόπουλου, η αυτοκτονία του Ιωάννη Συκουτρή εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να διεγείρει τη φαντασία ως άλυτο μυστήριο.
Αλλοι την αποδίδουν στην κρυμμένη του ομοφυλοφιλία την οποία αδυνατούσε ή φοβόταν να βιώσει στη συντηρητική αθηναϊκή κοινωνία του Μεσοπολέμου. Σημειωτέον ότι η υπόθεση περί ομοφυλοφιλίας στηρίζεται στα όσα γράφει στην περίφημη εισαγωγή του στο πλατωνικό «Συμπόσιο», κάτι σαν δίκη πνευματικών προθέσεων η οποία, αν και δεν στηρίζεται σε πραγματικά στοιχεία, εξακολουθεί να συνοδεύει την υστεροφημία του. Αλλοι υποστηρίζουν ότι το «πολυδαίδαλο αδιέξοδο που μ’ έχει σπρώξει η ζωή» είναι η αδικία που του έγινε όταν, παρά το πανθομολογουμένως σημαντικό του έργο, δεν τον εξέλεξαν καθηγητή στο πανεπιστήμιο―μάλλον επειδή παρ’ ημίν η θέση του πανεπιστημιακού καθηγητή εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να αντιμετωπίζεται ως υπέρτατος στόχος ζωής.
Η αλήθεια είναι πως ο Συκουτρής δεν εξελέγη καθηγητής, έμεινε υφηγητής ώς το τέλος της ζωής του. Είναι επίσης αλήθεια πως το 1937 έχει ζήσει μια άνευ προηγουμένου συκοφαντική επίθεση για το «Συμπόσιο», η οποία ξεκινάει τον Οκτώβριο του 1936, δύο χρόνια μετά την έκδοση του έργου, και στην οποία χοροστατεί κάποιος συνταξιούχος φυσικός από την Πάτρα, διευθυντής κάποιου περιοδικού «Εφηρμοσμένων Επιστημών και της Βιομηχανίας». Τους λίβελους κατά της έκδοσης, όπου απόψεις του Πλάτωνα αποδίδονται στον Συκουτρή για να στοιχειοθετήσουν την «προσβολή της ηθικής» τους, προσυπογράφουν οι συνήθεις διαχρονικά εκπρόσωποι της κοινής γνώμης. Βλέπουμε ανάμεσά τους ενώσεις λεμβούχων, κουλουροπωλών, εστιατόρων και ετέρων επιτηδευματιών οι οποίοι, ως Ελληνες, έχουν άποψη για τον Πλάτωνα. Δεν είναι τυχαία η εκστρατεία κατά του «Συμποσίου» που αποτελεί και τον πρώτο τόμο της σειράς «Ελληνική Βιβλιοθήκη» της Ακαδημίας Αθηνών στην οποία εργαζόταν ως επιμελητής.
Επειδή σε πείσμα των σοφών δημοσιολογούντων που κάθε φορά εμφανίζονται ωσάν να γνωρίζουν τους λόγους που οδηγούν τους απελπισμένους στην αυτοχειρία, συνήθως ταπεινοί οικονομικοί στις μέρες μας, η αυτοκτονία παραμένει ένας από τους πιο δυσεπίλυτους γρίφους της ανθρώπινης κατάστασης, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. «Το μεγαλύτερο φιλοσοφικό πρόβλημα της εποχής μας» αποκαλεί την αυτοχειρία ο Καμί. Πρέπει να συντρέχουν πολλοί λόγοι για να συνθέσουν το αναπότρεπτο και, το κυριότερο, αυτοί οι λόγοι πρέπει να είναι εσωτερικευμένοι με τον τρόπο που εσωτερικεύουν το πεπρωμένο οι ήρωες της τραγωδίας.
Στις επιστολές του τόμου, ο Συκουτρής απευθύνεται σε τέσσερις μαθήτριές του, την Αγλαΐα Φακάλου, τη Μαρία Κακισοπούλου, τη Μαρίκα Στρομπούλη και την Ηρώ Κουρμπέτη. Είναι μάλλον προφανές από το ύφος, τους χαρακτηρισμούς και την τρυφερότητα των χαρακτηρισμών που τους απευθύνει πως μπορεί η σχέση του μαζί τους να ήταν «πλατωνική», όμως δεν ήταν απαλλαγμένη από ερωτική τρυφερότητα. Δημοφιλής, προσελκύοντας στις παραδόσεις του ένα μεγάλο κοινό που δεν αποτελείται μόνον από ειδικούς, ξεχωρίζει κάποιες από τις θαυμάστριές του και συνομιλεί μαζί τους. «Τόκος εν τω καλώ» που λέει και ο Πλάτων.
Η δύναμη της επιστολής
Στην επιστολή του της 12 Αυγούστου 1935 προς την Αγλαΐα, ο Συκουτρής αναφέρεται σε κάποιον φίλο του, τον οποίον γνώρισε από μικρό, και την ιστορία του τη σκέφτεται σχεδόν κάθε μέρα. Ο επιστολογράφος βρίσκεται στην Ικαρία μαζί με τη σύζυγό του Χαρά και η διάθεσή του είναι εμφανώς λυρική. Η επιστολή είναι πολυσέλιδη. Ξεχωρίζει όμως η αναφορά στον θυελλώδη έρωτα του «φίλου του» προς μια γυναίκα, η οποία «με την αγνότητα επίσης της θαλάσσης -αφρισμένη και αγριεμένη τον εζήτησε, τον έσφιξε, τον ικέτευσε, τον χάιδευσε, τον κολάκευσε- όλα μαζί με μια τέτοια δύναμη και τέτοιαν ομορφιάν… όσα μόνη η μανία της αγάπης δίδει σε μια γυναίκα ξεχωριστή και ανώτερη…». Και λίγο πιο κάτω: «Μα για πάντα έμεινε στην ψυχή του, και η ψυχή του κούφια τώρα με σαπισμένα τα θεμέλια…». Είναι προφανές ότι μιλάει για τον εαυτό του.
Είναι η δύναμη αυτού του έρωτα που ρίχνει τη σκιά της «γύρω του και μέσα του»; Είναι η αδικία που του επεφύλασσαν οι συνάδελφοί του στο πανεπιστήμιο; Είναι η κλειστοφοβία που προκαλεί στο ανοιχτό μυαλό του όλη η υπόθεση με τις επιθέσεις κατά της έκδοσης του «Συμποσίου»; Και μήπως σε όλα αυτά προστίθεται και η απογοήτευση που αισθάνεται μετά την επίσκεψή του στη Γερμανία του εθνικοσοσιαλισμού; Αυτή τη Γερμανία που δεν αισθάνεται μόνον πνευματικό του συγγενή αλλά περιμένει πως ο εθνικοσοσιαλισμός με τις αρχαιοελληνικές αναφορές του θα επανιδρύσει το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας στον σύγχρονο κόσμο, κάτι που ο ίδιος προσπαθεί να κάνει με το έργο του σκανδαλίζοντας τους παθητικούς αποδέκτες του Πλάτωνα, οι οποίοι κατέχουν τις πανεπιστημιακές έδρες της Φιλολογίας. Το καλοκαίρι του 1937, λίγο πριν αυτοκτονήσει, στο τελευταίο του ταξίδι, η Γερμανία θα τον απογοητεύσει με το μιλιταριστικό της πνεύμα.
Δεν είμαι θιασώτης της επιστολικής λογοτεχνίας, όμως τις 40 αυτές επιστολές της απόλαυσα. Γραμμένες από έναν άνθρωπο όπως ο Συκουτρής που ήξερε να μεταπλάθει την ευαισθησία του σε λέξεις, προσθέτουν ακόμη μία άκρως ενδιαφέρουσα, και μάλλον άγνωστη, πτυχή σε μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες της ελληνικής πνευματικής ζωής. Αρκεί να διαβάσει κανείς την «Αργώ» του Θεοτοκά για να αντιληφθεί ποιον ρόλο μπορούσε να παίξει ένας ταλαντούχος καθηγητής σαν τον Συκουτρή στη νεολαία του Μεσοπολέμου. Για περισσότερα, να υπενθυμίσω την άκρως εμπεριστατωμένη βιογραφία του Συκουτρή από τον Διονύσιο Αλικανιώτη.