Χρηστικό λεξικό
της νεοελληνικής γλώσσας
εκδ. Ακαδημίας Αθηνών
Είναι γεγονός πως, στην πράξη, όλα τα λεξικά παρακινούνται και κρίνονται από τις λεξιλογικές ανάγκες του γλωσσικού χρήστη τον οποίο υπηρετούν. Το έχει πει, άλλωστε, με ξεκάθαρο τρόπο ο πολύς Samuel Johnson, ήδη από το 1784: «Η αξία ενός έργου πρέπει να εκτιμάται από τη χρήση του». Η σύγχρονη λεξικογραφική προσέγγιση λαμβάνει υπόψη ότι η ερμηνεία της λέξης δεν μπορεί να αποκοπεί από τα εκάστοτε συμφραζόμενα και συνεκτιμά τις κοινωνικές συνιστώσες, τους συγκεκριμένους κάθε φορά χρήστες, τη συχνότητα εμφάνισης χρήσεων ή σημασιών μιας λέξης και λιγότερο την ιστορική εξέλιξη ή τη λογοτεχνική χρήση μιας γλώσσας. Για τούτο και το corpus, στο οποίο θα στηριχθεί ο λεξικογράφος, περιλαμβάνει και τον προφορικό λόγο και εκτείνεται σε πολλά κειμενικά είδη και επίπεδα λόγου.
Πάνω απ’ όλα, η σύνταξη ενός λεξικού αποτελεί μιαν περιγραφική διεργασία, που επιχειρεί να καταγράψει την τρέχουσα/υπάρχουσα χρήση παρά να διατυπώσει ρυθμιστικούς κανόνες σχετικά με το πώς πρέπει να χρησιμοποιούνται οι λέξεις ή ποιες λέξεις πρέπει να αποφεύγονται. Εξάλλου, το τι είναι κατάλληλο ή ακατάλληλο για μια γλωσσική κοινότητα μπορεί να αλλάζει από χρόνο σε χρόνο, από τόπο σε τόπο και από ομάδα σε ομάδα. Ας μη γελιόμαστε, όμως: στο τέλος, οι λεξικογράφοι συντελούν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, στην «επισημοποίηση» γλωσσικών τύπων, μαζί με τους γραμματικούς και τους δασκάλους της γλώσσας κ.π.ά.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το (από καιρό αναμενόμενο) ογκώδες «χρηστικό» λεξικό της νέας ελληνικής από την Ακαδημία Αθηνών, συνταγμένο από ομάδα συνεργατών, υπό την εποπτεία του καθηγητή της Γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ, Χριστόφορου Χαραλαμπάκη. Στηριγμένη η ομάδα εργασίας σε προγενέστερες λεξικογραφικές απόπειρες, επέδειξε ευσυνειδησία αλλά και τόλμη, προβαίνοντας σε μια σειρά από πρωτόγνωρες, για τα ελληνικά δεδομένα, καινοτομίες, οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι οι ακόλουθες:
•Εχουν αξιοποιηθεί εκτενέστατες βάσεις δεδομένων και έχει
•Δημιουργηθεί ένα ηλεκτρονικό λεξικό αποτελούμενο από 120.000 εγγραφές.
•Καταγράφονται αυθεντικά παραδείγματα.
•Προσδιορίζονται με ακρίβεια υφολογικά και πραγματολογικά, μέσω τριάντα δεικτών, λέξεις και φράσεις.
•Παρέχονται 5.000 νεολογισμοί που δεν υπάρχουν σε άλλα λεξικά (αφού στην καθημερινότητα χρησιμοποιείται μεγάλος αριθμός εξ αυτών, όπως αντικαπνιστής, αντιμνημονιακός, αξιολογητής, γενόσημα, δισκοπάθεια, ευρωψηφοδέλτιο, παρουσιολόγιο, πολυπολιτισμός, σημασιοδότηση, υπερκινητικότητα, φτωχοποίηση κ.π.ά.) και παρατίθενται 10.000 στερεότυπες ή ιδιωματικές εκφράσεις, καθώς και λεξιλογικές συνάψεις.
•Δίδεται η χρονολογία της πρώτης εμφάνισης πάμπολλων αγγλικών (κυρίως) λέξεων (όπως ασύμμετρη απειλή, βικιπαίδεια, ταμπλέτα, αλλά και βιταμίνη, γκρίζα βιβλιογραφία, μονογονεϊκή οικογένεια) που χρησιμοποιούνται πλέον σε καθημερινή βάση.
•Καθιερώνεται η διπλή ορθογράφηση λέξεων (αβγό-αυγό, εταιρεία-εταιρία, ορθοπαιδικός-ορθοπεδικός, συγγνώμη-συγνώμη – κάτι που μάλλον πρέπει να επεκταθεί σε επόμενη έκδοση, π.χ. τρένο-τραίνο κ.ά.).
•Παρατίθεται κάθε εγγραφή και στο πολυτονικό, μαζί με τον συλλαβισμό της.
•Λημματογραφούνται τα τριτοπρόσωπα ρήματα στο τρίτο πρόσωπο, ενώ τα ουσιαστικά που χρησιμοποιούνται στον πληθυντικό καταγράφονται σε αυτόν (πράγματι, ποιος γράφει εμφωλεύω, βουίζω, αστραποβολώ ή ζυμαρικό και τρόφιμο;).
•Συμπεριλαμβάνονται τα λεγόμενα «απολεξικοποιημένα ρήματα», που συντάσσονται συχνά με ουσιαστικό το οποίο φέρει την κύρια σημασία (π.χ. βάζω την υπογραφή μου = υπογράφω, νιώθω ντροπή = ντρέπομαι).
•Εμφανίζονται τα συνώνυμα μέσα στο συγκείμενο.
•Παρέχονται οι όποιες συντακτικές πληροφορίες μέσα από κατάλληλα επιλεγμένα παραδείγματα.
Σε μιαν εποχή έκρηξης των επιστημών και των τεχνολογιών αιχμής, βασική θέση των συντακτών του «χρηστικού» λεξικού υπήρξε το ότι η σημερινή νεοελληνική, όπως και οι περισσότερες ζωντανές γλώσσες, διαμορφώνεται με βάση πρωτίστως το επιστημονικό λεξιλόγιο και όχι τη λογοτεχνική γραφή. Από την άλλη, δόθηκε έμφαση στην αξιοποίηση ποικίλων εκφάνσεων του προφορικού λόγου, ο οποίος στο παρελθόν υποβαθμιζόταν κι ας αποτελούσε οργανικό κομμάτι της γλώσσας. Τοιουτοτρόπως, καταγράφηκαν πολλές δημοφιλείς λέξεις από τη γλώσσα των νέων (λ.χ. μπαχαλάκιας, ιντερνετάκιας), της τεχνολογίας τροφίμων (λ.χ. αγιωργίτικο, οινόφιλος, μοχίτο, καλούα, ζιβανία), της μαγειρικής (όπως λεμονάτο, φαλάφελ), της ζαχαροπλαστικής (π.χ. βάφλες, βραχάκια), της βοτανικής (π.χ. στέβια), του αθλητισμού (όπως ταεκβοντό, τσάμπιονς λιγκ, σμολ φόργουορντ) και γενικά της καθημερινότητας (όπως αγαπουλίνι, μωρουλίνι, ζουζούνι, ξερολούκουμο, πιασάρικος, κονέ, σκεπάς), ενώ «εκσυγχρονίστηκαν» οι σημασίες αρκετών λέξεων σε σχέση με παλαιότερα λεξικά (π.χ. κλειδί, κλειδαράς).
Ενδιαφέρουσα, ακόμη, είναι η εδώ λεξικογραφική προσέγγιση αρκετών θεωρούμενων «λαθών» στη γλώσσα, ως εναλλακτικών υφολογικών ή χρηστικών δυνατοτήτων του γλωσσικού συστήματος: Οι ασκοί του Αιόλου, το αποτίει φόρο τιμής, το εκτίει ποινή, η ωρίμανση και η τσιπούρα είναι μερικά ενδεικτικά παραδείγματα· πραγματικά, πόσοι θα έλεγαν ή θα έγραφαν: ο ασκός του Αιόλου, αποτίνει φόρο τιμής, εκτίνει ποινή, ωρίμαση και τσιππούρα;
Με άλλα λόγια, για τους παροικούντες την Ιερουσαλήμ, η Ακαδημία Αθηνών μοιάζει, με την έκδοση του «χρηστικού» λεξικού, «να βγαίνει από τα αριστερά», παίρνοντας σημαντικά ρίσκα με τις καινοτομίες που εισάγονται σε αυτό. Το βέβαιο είναι πως το εγχείρημα είναι ενδιαφέρον και συστηματικό, με συγκεκριμένη μεθοδολογική και αναγνωστική στόχευση. Η ενδελεχής μελέτη του και η συστηματική χρήση του ίσως αναδείξουν ορισμένες αδυναμίες που ενυπάρχουν σε κάθε αντίστοιχη προσπάθεια. Αλλωστε, ελπίδα και ευχή κάθε φιλαναγνώστη είναι η συγκεκριμένη απόπειρα να αποτελέσει μιαν πρώτη κατάθεση που θα συμπληρώνεται και θα επικαιροποιείται συν τω χρόνω. Ενδεχόμενη δε ηλεκτρονική έκδοσή του θα το καταστήσει ακόμα πιο προσιτό και θα συντελέσει αποφασιστικά στην περαιτέρω διάδοσή του.
* Ο κ. Γιώργος Ανδρειωμένος είναι καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας και αναπληρωτής πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.