Αν ο αντιαμερικανισμός είναι ο σοσιαλισμός των ηλιθίων, σύμφωνα με τη γνωστή ρήση, τότε πώς ακριβώς ερμηνεύεται ο αντιγερμανισμός που τον αντικατέστησε στην Ελλάδα της εποχής του Μνημονίου; Αναμφίβολα, υπήρξε βολικό όχημα πολιτικής αναρρίχησης για εκείνους που, όπως πλέον αποδεικνύεται πανηγυρικά, δεν είχαν καμιά ουσιαστική πρόταση για την έξοδο από την κρίση. Υπήρξε ακόμη ένας εύχρηστος στόχος για όσους ήθελαν να αποφύγουν να κοιταχτούν στον καθρέφτη και να αναγνωρίσουν τις κοινές τους ευθύνες. Γνωστά και προφανή όλα αυτά, αλλά δεν εξηγούν όμως την ευκολία με την οποία η επιχείρηση αυτή έπιασε.
Από την άποψη αυτή, η πρόσφατη επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στο Βερολίνο είχε ένα έντονο στοιχείο «δρόμου προς τη Δαμασκό», πάνω στον οποίο ο φοβερός εκείνος διώκτης των Χριστιανών, ο Σαούλ, μεταλλάχθηκε στον μεγαλύτερο προπαγανδιστή της νέας αυτής θρησκείας, τον Απόστολο Παύλο. Για πρώτη φορά λοιπόν, ο Τσίπρας εκστόμισε κάποια πράγματα που ο ίδιος θα θεωρούσε αδιανόητο να πει πριν από μερικούς μήνες: πως, δηλαδή, ένα μεγάλο κομμάτι της κρίσης υπήρξε ενδογενές και δεν οφείλεται στους ξένους και πως «δεν πρέπει να γκρεμιστεί ό,τι θετικό έγινε τα προηγούμενα χρόνια».
Οπως έχω ξαναγράψει, δεν ξέρω αν ο Τσίπρας θα έχει τη διορατικότητα, το κουράγιο και τη δύναμη να πορευτεί σ’ αυτό τον δύσκολο δρόμο της Δαμασκού, αλλά εκείνο που ξέρω είναι πως αν κοντοσταθεί και διστάσει ή αν αποφασίσει να κάνει πίσω, η πτώση του θα είναι ραγδαία και μαζί μ’ αυτόν θα γκρεμιστεί και η χώρα.
Η επίσκεψη Τσίπρα στο Βερολίνο και η αναφορά του στην ανάγκη να ξεπεραστούν τα αρνητικά στερεότυπα που υπάρχουν μεταξύ των δύο χωρών υπήρξε χρήσιμη και για έναν επιπλέον λόγο: μας προσφέρει μία μεγάλη ευκαιρία να ξανασκεφθούμε το δύσκολο θέμα της συλλογικής μας αυτογνωσίας. Πώς όμως μπορούμε να προχωρήσουμε στον δύσβατο αυτό δρόμο; Αντλώντας έμπνευση, θα απαντούσα, από τον τρόπο με τον οποίο η Γερμανία χειρίστηκε το οδυνηρό της παρελθόν. Αν αντί για την εύκολη στοχοποίηση του ναζιστικού παρελθόντος της Γερμανίας προς την οποία ρέπουμε, σκύψουμε με προσοχή πάνω στο πώς μια χώρα που ευθύνεται για ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα της παγκόσμιας ιστορίας κατάφερε να αντιμετωπίσει το παρελθόν της κατάματα δίχως εκπτώσεις και υπεκφυγές, τότε θα κερδίσουμε πολλαπλά. Και αυτό, γιατί η τάση μας να επιρρίπτουμε τις ευθύνες των σφαλμάτων μας που οδήγησαν στην κρίση σε άλλους (ιδίως στους ξένους) έχει βαθύτερες ρίζες, όπως δείχνει μια σημαντική πρόσφατη σειρά ερευνών κοινής γνώμης που πραγματοποίησε ερευνητική πανεπιστημιακή ομάδα στην οποία συμμετέχουν ο Γιώργος Αντωνίου, ο Σπύρος Κοσμίδης, ο Νίκος Μαραντζίδης, ο Ηλίας Ντίνας και ο Λεόν Σαλτιέλ.
Το βασικό πόρισμα των ερευνών αυτών είναι πως η στάση μας απέναντι στην κρίση αλλά και σε σειρά άλλων σχετικών ζητημάτων, εδράζεται πάνω σε μια έντονη λογική αυτο-θυματοποίησης, από την οποία προκύπτει και μια σαφής ροπή προς τη συνωμοσιολογική θεώρηση της πραγματικότητας αλλά και της ιστορίας. Οι ερευνητές εντόπισαν ένα πολύ υψηλό ποσοστό αντισημιτισμού στην ελληνική κοινή γνώμη (και μια σχετική ισοκατανομή της σε όλους τους πολιτικούς χώρους) που ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα αυτής της αυτο-θυματοποίησης σε σχέση με το πώς αντιμετωπίζουμε τη συλλογική μας πορεία και εμπειρία. Ακριβώς επειδή θεωρούμε πως είμαστε μονίμως οι πιο αδικημένοι της ιστορίας, δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε τον ρόλο του θύματος σε άλλους (π.χ. στους Εβραίους), ενώ συγχρόνως αποδίδουμε με μεγάλη ευκολία τον χαρακτηρισμό του θύτη σε όσους αντιπαθούμε (π.χ. τους σημερινούς Γερμανούς).
Οι ίδιες έρευνες εντόπισαν επίσης μια απίστευτα υψηλή δημοτικότητα των συνωμοσιολογικών θεωρήσεων. Για παράδειγμα, θεωρούμε σε ποσοστό 75,25% πως η κρίση της ελληνικής οικονομίας ήταν προσχεδιασμένη από διάφορα εξωθεσμικά κέντρα, σε ποσοστό 68,66% πως το φάρμακο ενάντια στον καρκίνο έχει βρεθεί αλλά δεν δίνεται σε ευρεία κυκλοφορία και σε ποσοστό 58,74% πως η επίθεση στους δίδυμους πύργους ήταν αποτέλεσμα καλά οργανωμένου σχεδίου των ΗΠΑ για να επιβάλουν την εξωτερική τους πολιτική – ανάμεσα σε άλλα.
Ο συνδυασμός θυματοποίησης και συνωμοσιολογίας αποτελεί οξύ σύμπτωμα ανορθολογισμού, ναρκισσισμού και έντονου συναισθηματισμού, στοιχεία με τα οποία αντιμετωπίζουμε τις περισσότερες προκλήσεις της ζωής, σε συλλογικό αλλά συχνά και σε ατομικό επίπεδο. Οι στάσεις αυτές είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν, καθώς καλλιεργούνται από πολύ νωρίς, τόσο στην οικογένεια όσο και στο σχολείο, ενώ ενισχύονται στην πορεία από τον δημόσιο λόγο, ιδίως όπως αυτός διαδίδεται από τα ΜΜΕ. Προσωπικά θεωρώ πως ο μόνος τρόπος να σπάσουμε αυτό το απόστημα είναι να ενθαρρύνουμε τους νέους να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των θεσμών αυτών και να ξανοιχτούν στους ευρύτερους ορίζοντες που τους προσφέρονται σήμερα απλόχερα.
Μόνο μέσα από την κοινωνία τους με άλλες, διαφορετικές πραγματικότητες θα κατορθώσουν ίσως να ξαναβρούν την πραγματική τους ταυτότητα που σίγουρα δεν είναι αυτή του θύματος. Στην πορεία αυτή, το πώς η Γερμανία διαχειρίστηκε το ναζιστικό της παρελθόν δεν μπορεί παρά να αποτελεί πηγή έμπνευσης και παραδειγματισμού.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.