Το υπόγειο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών πλημμυρίζει από κατασκευές, κείμενα, αλγορίθμους, προβολές, πολιτικά σχόλια, νέες τεχνολογίες και μια υπέρμετρη κινητικότητα. Πενήντα τέσσερα έργα στροβιλίζονται στον ρυθμό του «ανοιχτού κώδικα», της ελεύθερης πληροφορίας και του κοινοτισμού, σε μια δράση με στόχο «να αλλάξουμε το σύστημα αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνουμε τα πράγματα». H έκθεση «Adhocracy [Αθήνα], από την κατασκευή αντικειμένων στη δημιουργία των κοινών», που επιμελούνται το αρχιτεκτονικό γραφείο dpr-barcelona (Ethel Baraona Pohl, César Reyes Najera) και η κοινωνιολόγος και ιστορικός τέχνης Pelin Tan, με συνεπιμελητή τον αρχιτέκτονα και αναπληρωτή καθηγητή Πάνο Δραγώνα, είναι μία από τις πιο άρτιες συνεργατικές και διεπιστημονικές εκθέσεις των τελευταίων χρόνων.
Στην αρχιτεκτονική και στο design, η έννοια του «Adhocracy» εμφανίζεται το 1972 στο βιβλίο «Adhocism: The Case for Improvisation» των Τσαρλς Τζενκς και Νέιθαν Σίλβερ. «Adhocism είναι η τέχνη του να ζεις και να κάνεις πράγματα ad-hoc – να αντιμετωπίζεις αμέσως τα προβλήματα, χρησιμοποιώντας τα υπάρχοντα υλικά, αντί να περιμένεις την κατάλληλη στιγμή ή την “ορθή” προσέγγιση». Ακριβώς αυτό επιχειρούν τα έργα της έκθεσης: περνούν από το DIY (φτιάξ’ το μόνος σου) στο DIWO (φτιάξ’ το με άλλους), χρησιμοποιούν εναλλακτικούς τρόπους χρηματοδότησης όπως η ανταλλαγή και η αναδιανομή, κριτικάρουν πολιτικά, αλληλεπιδρούν διασκεδάζοντας, πιστεύουν στις κοινωνικές αλλαγές σε διαλεκτική σχέση με τις σύγχρονες τεχνολογίες: τρισδιάστατες εκτυπώσεις, καινοτόμα ελεύθερα λογισμικά και ψηφιακά διαδικτυακά εργαλεία.
Ανοιχτά δίκτυα
Σε ευθεία αντιπαράθεση με τη λογική των νεοφυών επιχειρήσεων της ταχείας ανάπτυξης και της υψηλής απόδοσης, παράγουν ευρηματικές κατασκευές που βασίζονται στη δημιουργία ανοιχτών δικτύων και κοινοτήτων και στην ανταλλαγή γνώσεων και πόρων, χωρίς τη χρήση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο Πάνος Δραγώνας επισημαίνει: «Καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, κυριάρχησε ένα μοντέλο παραγωγής σχεδιασμού που είχε ως αφετηρία τον εργοδότη, περνούσε από τον δημιουργό-σχεδιαστή και κατέληγε στον απλό χρήστη. Το μοντέλο αυτό, το οποίο καθοριζόταν από τις ανάγκες της αγοράς και συνέβαλλε στην έξαρση του καταναλωτισμού, κλονίζεται στις ημέρες μας. Οι πολυπληθείς ομάδες των νεότερων δημιουργών αδυνατούν να εξασφαλίσουν αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας σε μια δομή παραγωγής που λειτουργεί προς όφελος των λίγων, διακεκριμένων, σχεδιαστών». Η εναλλακτική πρόταση για τον βιοπορισμό ενός καλλιτέχνη επενδύει και πάλι στη συλλογικότητα: τα πάντα «κοινοποιούνται» και ανταλλάσσονται επιτόπου, μέσω δικτύων που δεν ελέγχονται από τους ωφελιμιστικούς κανόνες της αγοράς, αμφισβητώντας δυναμικά το πρότυπο του homo economicus.
Νέες τεχνολογίες
«Η προβληματική του Adhocracy εστιάζει στη διερεύνηση και ανάδειξη νέων μοντέλων παραγωγής και νέων ρόλων για τους δημιουργούς, που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες και η κουλτούρα των ανοικτών δικτύων. Είναι πιθανό το design να περάσει μια κρίση ανάλογη αυτής που έζησε η μουσική βιομηχανία με την εμφάνιση των mp3. Πολλές οικονομικές βεβαιότητες θα ανατραπούν, πολλές θέσεις εργασίας θα χαθούν, αλλά και νέες δυνατότητες θα αναδειχθούν. Η εγκατάλειψη του καταναλωτισμού και η αναβάθμιση της κοινωνικής ευθύνης του νέου design δεν μπορεί παρά να είναι προς όφελος όλων», προσθέτει ο Πάνος Δραγώνας.
«Η αρχιτεκτονική και το design μπορούν να επιδράσουν σημαντικά στην αλλαγή του κοινωνικοπολιτικού και οικονομικού γίγνεσθαι, επικεντρώνοντας σε νέους τρόπους σχεδιασμού που επιτρέπουν την κοινή χρήση και την εκμάθηση από την ίδια τη διαδικασία. Το να εστιάσεις στη διαδικασία παρά στο τελικό αποτέλεσμα (το αντικείμενο) παίζει καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή των αντιλήψεών μας για την (οικονομική) αξία και την ιδιοκτησία, και στην αναθεώρηση της τρέχουσας άποψης για την οικονομική ισοτιμία, πέρα από την καθιερωμένη νομισματική ισοτιμία», τονίζει η Ethel Baraona Pohl. «Αν καταφέρουμε να σκεφτούμε με διαφορετικές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες, τότε μιλάμε για πολιτική και για κοινά».
Στον προσεκτικά δομημένο χώρο (σε σχεδιασμό του Πάνου Δραγώνα και της Βαρβάρας Χριστοπούλου), ξύλινες βαθμιδωτές κατασκευές και βιβλιοθήκες ορίζουν την περιμετρική χωροθέτηση των εκθεμάτων. Κεντρικά δημιουργείται ένας τόπος συνάντησης με τραπέζια και καρέκλες σε σχέδια του Enzo Mari, του εισηγητή της φιλοσοφίας του ανοιχτού κώδικα στη βιομηχανία επίπλων. Εκεί είναι τοποθετημένη η «Souzy Tros Art Canteen: The Embassy», της Μαρίας Παπαδημητρίου (που εκπροσωπεί την Ελλάδα στη φετινή 56η Μπιενάλε της Βενετίας με το εξαιρετικό έργο «Why look at animals? Αγριμικά»). Αυτή η «Καντίνα Τέχνης» με έδρα τον Ελαιώνα, όπου σερβίρεται από φαγητό μέχρι μαθήματα ραψίματος και πολιτιστικά δρώμενα, μεταφέρθηκε με τη μορφή «Πρεσβείας» στην καρδιά του Adhocracy, και μάλιστα στα εγκαίνια σέρβιρε στους επισκέπτες χαλβά.
Σειρά εντυπωσιακών κατασκευών
Η περιήγηση στην έκθεση δίνει ιδέες αυτο-οργάνωσης: στοές στην Αθήνα μεταμορφώνονται σε δημιουργικές ανταλλακτικές κυψέλες, καταλανικά κινήματα δραστηριοποιούνται αλληλέγγυα στον «υποθηκευμένο άνθρωπο», πολίτες συμμετέχουν στον σχεδιασμό του αστικού χώρου στο Αιγάλεω και στο πάρκο Γκεζί στην Κωνσταντινούπολη. Μια σειρά αυτοσχέδιων και πρωτότυπων έργων κεντρίζουν το ενδιαφέρον: ενεργειακά αυτόνομοι σταθμοί φόρτισης ηλεκτρικών ποδηλάτων και συσκευών, φυλαχτά-σουγιάδες Ινδών γυναικών απέναντι στη σεξουαλική βία και στον αντρικό σοβινισμό, αφίσες πολιτικής διαμαρτυρίας, οικιακές συσκευές κατασκευασμένες με λογισμικό ανοιχτού κώδικα, ατελή μηχανήματα φουσκώματος μπαλονιών, αυτοκαταστρεφόμενες καρέκλες με περιορισμένο αριθμό χρήσεων. Στα συν, η ενεργή συμμετοχή των φοιτητών του εργαστηρίου Tinguely v.1 της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ, του καθηγητή Δημήτρη Παπαλεξόπουλου, με μια σειρά εντυπωσιακών κατασκευών που περνούν «από τις μετα-μηχανές στο μετα-ψηφιακό». Αξίζει επίσης να δει κανείς τα εμβληματικά έργα: «Οχημα αστέγων» του Κριστόφ Βοντίτσκο, το Fun Palace και τη διάλεξη του Σέντρικ Πράις «Η τεχνολογία είναι η απάντηση, αλλά ποια είναι η ερώτηση;» και «την πρώτη βιομηχανική πρωτοβουλία για την ανάπτυξη ανακυκλώσιμων συσκευασιών», το τούβλο Wobo που περιέχει μπίρα, του Τζον Χαμπράκεν.
«Adhocracy [Αθήνα] / Από την κατασκευή αντικειμένων στη δημιουργία των κοινών», Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, 29 Απριλίου – 5 Ιουλίου 2015, adhocracy.athens.sgt.gr