JOSEPH ROTΗ
Η κρύπτη των καπουτσίνων
μετ.: Μαρία Αγγελίδου
εκδ. Αγρα
Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του, ο Φίλιπ Ροθ αναφέρεται στο πώς συχνά οι αναγνώστες αλλά και οι δημοσιογράφοι συγχέουν τη «σκέψη του συγγραφέα» με τις «σκέψεις» που εκφράζουν οι ήρωες των μυθιστορημάτων του· και σπεύδει να λύσει την παρεξήγηση: «Η σκέψη του συγγραφέα βρίσκεται ενσωματωμένη σε ολόκληρη τη δράση του μυθιστορήματος. Η σκέψη του συγγραφέα παρίσταται αόρατη στον περίπλοκο σχεδιασμό –στον καινοφανή αστερισμό αυτών των φανταστικών πραγμάτων– που αποτελεί την αρχιτεκτονική του βιβλίου: αυτό που ο Αριστοτέλης είχε ονομάσει απλά “η των πραγμάτων σύστασις”, το μέγεθος και η τάξη».
Αυτές οι φράσεις με συνόδευαν, ως επίμονη επωδός, κατά την ανάγνωση της «Κρύπτης των Καπουτσίνων» του Αυστριακού Γιόζεφ Ροτ –ένα από τα τελευταία μυθιστορήματα του μεγάλου συγγραφέα, και το τελευταίο που είδε να εκδίδεται στη διάρκεια της ζωής του, λίγους μήνες πριν πεθάνει, το 1939, αυτοεξόριστος στο Παρίσι, έχοντας καταρρεύσει υπό το βάρος της θλίψης για την άνοδο του ναζισμού– και από το ποτό.
Στη γερμανόφωνη γραμματεία, «Η Κρύπτη των Καπουτσίνων» συνδέεται παραδοσιακά με το Εμβατήριο του Ραντέτσκυ, αφού ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μέλη της ίδιας οικογένειας, των Τρόττα, για να χτίσει γύρω τους την κοινωνική προσωπογραφία δύο διαδοχικών ιστορικών περιόδων: των δεκαετιών πριν από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Εμβατήριο, και της περιόδου ακριβώς πριν από τον πόλεμο και ώς την άνοδο του ναζισμού στην Κρύπτη, όπου ο διόλου ηρωικός πρωτοπρόσωπος αφηγητής Τρόττα περνά μια ζωή ανούσια και απογοητευτική: ανάπηρες σχέσεις, φιλικές και οικογενειακές, πλήρης σιωπών, μια ερωτική ιστορία που μαραίνεται από την πρώτη νύχτα του γάμου, μια σχεδόν αστεία συμμετοχή στον πόλεμο, και μετά από αυτόν, οι καταστροφικές επιλογές μέσα σε μια πραγματικότητα μετέωρη, καθώς η Ιστορία προελαύνει. Ολα είναι λάθος.
Ετσι, αν το Εμβατήριο είναι η ρομαντική ελεγεία ενός πεπαλαιωμένου κόσμου, η Κρύπτη μοιάζει σαν ένας επιτάφιος θρήνος όχι μόνο του κόσμου εκείνου, αλλά ίσως και του Κόσμου ως έλλογης ανθρώπινης κατασκευής. Στην Κρύπτη ο Ροτ πενθεί τη χαμένη Αυτοκρατορία, τη χαμένη ανθρωπιά, τη χαμένη γενιά του. Οι ήρωές του δεν κινούνται, όπως οι Τρόττα του Εμβατηρίου, στο μεταίχμιο δύο κόσμων: από την αρχή του βιβλίου έως το τέλος του, η ζωή τους αποσυντίθεται ταχύτατα· μοιάζουν σαν να είναι ήδη νεκροί και να μην το ξέρουν.
Απλοϊκή σύνθεση
Από την Κρύπτη ωστόσο λείπει φανερά η συναρπαστική πολυπλοκότητα της σύνθεσης, και ως εκ τούτου μέρος της απόλαυσης που προσδοκά κανείς από ένα μυθιστόρημα. Τα κεφάλαια είναι πολλά και σύντομα – το βιβλίο θυμίζει σχεδόν σπονδυλωτή συλλογή μικρών διηγημάτων, που το ένα ξεκινά (συχνά και με τις ίδιες λέξεις) από εκεί που τελειώνει το προηγούμενο. Οι ραφές του έργου είναι ολοφάνερες, βιαστικές. Εχει κανείς την αίσθηση ότι ο Ροτ χρησιμοποίησε τον κεντρικό χαρακτήρα ως καθρέφτη, χωρίς να του δώσει δική του ζωή μέσα σε έναν πλήρη μυθοπλαστικό χώρο. Κάποτε, δανειζόμενος την περίφημη φράση του Φλομπέρ, ο Ροτ είχε πει πως «ο υπολοχαγός Τρόττα [του Εμβατηρίου] είμαι εγώ», η δήλωση όμως θα ίσχυε εξίσου, αν όχι περισσότερο, και για τον Τρόττα της Κρύπτης, όπου «η σκέψη του συγγραφέα» βρίσκεται ακριβώς στα λόγια του θλιμμένου ήρωα· όχι στη «σύνθεση των πραγμάτων».
Μοιάζει, λοιπόν, στην Κρύπτη η «σκέψη» του συγγραφέα να παραμένει ημιτελής, ή μάλλον ατελής. Ακόμα κι έτσι όμως, μέσα στη βιασύνη που προδίδουν η αποσπασματικότητα και οι αμήχανες επαναλήψεις, η άνιση εξιστόρηση των διαδοχικών περιστατικών και η συχνά σχηματική απόδοση των προσώπων (ή ίσως ακριβώς εξαιτίας αυτών), αναδύεται, κατά τόπους, άλλοτε εκτυφλωτική και άλλοτε βαθύτατα ζοφερή, η ικανότητα αυτού του μεγάλου των γερμανικών γραμμάτων να περιγράφει ανθρώπους που η χιονοστιβάδα της Ιστορίας τούς κάνει να φαντάζουν αδιανόητα μικροί και επιφανειακοί.
Θα ήταν άδικο να γνωρίσει κανείς τον μυθιστοριογράφο Ροτ από αυτό το ατελές του έργο. Εκείνο, πάντως, που αναμφισβήτητα αποκαλύπτεται στο βιβλίο είναι μια σπαρακτική όψη της «βιογραφίας» ενός βασανισμένου πνεύματος, που εδώ δεν σκαρφαλώνει στο υψόμετρο του σπουδαίου μυθιστορήματος αλλά κρύβει κάτω από τις στάχτες το τελευταίο ζώπυρο του μεγάλου συγγραφέα.