Μεταπολίτευση στη Θεσσαλονίκη, φοιτητές στο Πανεπιστήμιο, κάναμε παρέα με αρκετούς Αραβες φοιτητές. Μας ακολουθούσαν στα πάρτι κι εμείς πηγαίναμε στα δωμάτιά τους που διατηρούσαν στοιχεία από τον δικό τους πολιτισμό. Ομορφα και ευγενικά παιδιά: ένας Σύρος, χρόνια μετά, θα ήταν ο Ραΐντ, βασικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημά μου «Παρτάλι», ενώ φέτος, ο ίδιος πάλι, έμελλε να παίξει τον τελευταίο του ρόλο στο μυθιστόρημά μου «Ζωή μεθόρια». Εκείνος, τότε, μου πρωτομίλησε για την Παλμύρα και την ελληνιστική Συρία.
Ενας ιδιόμορφος οριενταλισμός θα χτιζόταν πάνω σε διαπροσωπικές σχέσεις και ταξίδια, η Ανατολή μετασχηματιζόταν στο μυαλό μας μέσα από αφηγήσεις και ιδέες. Το 1981, ως ναύτης, δέσαμε με το εκπαιδευτικό αντιτορπιλικό «Ιέραξ» στη Λαττάκεια, ένα λιμάνι που μέχρι τότε αγνοούσα. Στο βάθος αντηχούσε ο πόλεμος ως μακρινός απόηχος, αφού ο δικός μας εχθρός καιροφυλακτούσε στο Αιγαίο. Θυμήθηκα τον Σύρο φίλο μου, που είχε ήδη γυρίσει στη Δαμασκό για να εξασκήσει το επάγγελμα του οδοντίατρου. Ηταν από καλή οικογένεια, μου έλεγε, όλο το μέλλον μπροστά του.
Είχαμε ανταλλάξει δυο τρεις κάρτες ταχυδρομικά, μετά χαθήκαμε. Ούτε καν τον αναζήτησα όταν το 1998 επισκέφτηκα ως τουρίστας τη χώρα του. Ημασταν παρέα τρεις φίλοι, οργανώσαμε μόνοι το ταξίδι, δύσκολο τότε, με βίζες και εισιτήρια. Ξεκινήσαμε από τη Δαμασκό και μείναμε στο Alaa Tower, ένα βαρύγδουπο αισθητικά ξενοδοχείο. Ξεχυθήκαμε στους δρόμους, στα σουκς και στα παζάρια. Θυμάμαι να δοκιμάζω μια κελεμπία και να μ’ αγκαλιάζουν ενθουσιασμένοι οι πωλητές και οι διαβάτες: τόσο μου ταίριαζε!
Ηρεμες φυσιογνωμίες οι Σύροι, κάπως κλειστοί χαρακτήρες, δεν έπεφταν πιεστικά πάνω στους ξένους όπως γινόταν στις βορειοαφρικανικές χώρες. Δεν διέκρινα τη φτώχεια της Αιγύπτου, ζούσανε με αξιοπρέπεια και αντέχανε ακόμη. Συγκρατημένοι και αξιοπρεπείς – ίσως οι καλύτεροι Αραβες που έχω γνωρίσει στα ταξίδια μου. Ωστόσο η καταπίεση του καθεστώτος αποτυπωνόταν στα πρόσωπά τους, ενώ το μονοδιάστατο βλέμμα του προέδρου μάς επιτηρούσε από κάθε γωνιά της πόλης. Τεράστιες έγχρωμες αφίσες, με τη φυσιογνωμία του, σκοτείνιαζαν τον οπτικό μας ορίζοντα.
Στη Συρία επιβίωναν όλες οι θρησκείες του κόσμου, όλες οι Εκκλησίες. Τέτοια κοιτίδα πολυθρησκευτικότητας αποκλείεται να στέριωνε στη μονόχνοτη Δύση ή στην υπερορθόδοξη πατρίδα μας. Μεσημέρι Μεγάλης Παρασκευής βρεθήκαμε στην «Πύλη του Θωμά» και από κει χωθήκαμε στη γειτονιά των Χριστιανών.
Στα στενοσόκακα, και μέσα από τα ανοιχτά παράθυρα και τις μπαλκονόπορτες, ακουγόταν η Λιβανέζα Φαϊρούζ να ψάλλει στα ελληνικά τη «Ζωή εν Τάφω» σε μια εκπομπή του κρατικού ραδιοφωνικού σταθμού που αναμεταδιδόταν ταυτόχρονα από κάθε σπιτικό. Ανατολίτικη και βυζαντινή συνάμα ψαλμωδία μας έφερνε ανατριχίλα, εμάς που δεν μας διακατείχε και τόσο έντονα το θρησκευτικό συναίσθημα. Στην αυλή μιας αρμένικης εκκλησίας δυο αδύνατα αγόρια και μια κοπέλα με υπέροχα σχιστά μάτια στόλιζαν έναν Επιτάφιο με σοβαρότητα.
Το βράδυ αναζητήσαμε την εκκλησία των Σύρων Ορθοδόξων και ακολουθήσαμε τον Επιτάφιο. Η μπάντα έπαιζε έναν θλιμμένο σκοπό που έδινε και τον αργό βηματισμό. Ακολουθούσαν οι πρόσκοποι και στη συνέχεια οι πιστοί. Ο μακρύς ξύλινος Σταυρός, χωρίς Εσταυρωμένο, αποτελούσε σημάδι αναγνώρισης της ακολουθίας. Κόσμος πολύς, καλοντυμένος και περιποιημένος, πολλά νέα άτομα με καθαρά και λαμπερά πρόσωπα. Ταμπούρλα, ύμνοι και ψαλμωδίες σε κάθε στάση της περιφοράς λες και η Φαϊρούζ και η ανιψιά της η Καϊρούζ είχανε τα εγγόνια τους στη χορωδία. Ο ρεσεψιονίστ, στον γυρισμό, μας κάλεσε στο σπίτι του για φαγητό, μιλούσε λίγα ελληνικά γιατί είχε εργαστεί στην Κύπρο.
Ακολούθησε η αρχαία Παλμύρα, μια ολόκληρη ελληνορωμαϊκή πόλη, μεγαλοπρεπής, μυθική, διάφανη κάτω από τον λαμπερό ήλιο. Περπατήσαμε στους δρόμους της, ανηφορίσαμε στην ακρόπολη για το ηλιοβασίλεμα και διανυκτερεύσαμε σε ένα κομψό ξενοδοχείο στο διπλανό πλίνθινο χωριό που ζούσε σε αρχέγονους ρυθμούς. Εκεί μας βρήκε η Ανάσταση, στην έρημο, στην απεραντοσύνη, στην απαρχή της Ιστορίας. Ποιος θα το περίμενε ότι θα καταστρεφόταν η Παλμύρα, στον εικοστό πρώτο αιώνα, από τους σκοταδιστές που μισούν κάθε τι διαπολιτισμικό και πανανθρώπινο;
Στον γυρισμό σταματήσαμε στη Χάμα, στις όχθες του Ορόντη. Σε μια υπαίθρια έκθεση φωτογραφίας φωτογραφήθηκαν μαζί μας ευτυχισμένοι ντόπιοι· εδώ είχαν γίνει τρομακτικές σφαγές το 1982, στο Ισλαμικό ξέσπασμα, τότε που εμείς πιάναμε λιμάνι. Στο Χαλέπι οι Ορθόδοξοι Ελληνοσύροι μας κάλεσαν στο πασχαλιάτικο γλέντι τους. Το Χαλέπι ήταν φωτεινό, μεσογειακό, πολύχρωμο.
«Η Ιστορία θα δείξει»
Βραδάκι επισκέφτηκα το «Baron Hotel», το παλιότερο και πιο ονομαστό ξενοδοχείο της Συρίας. Εκεί κατέλυε ο Λόρενς της Αραβίας και η Αγκάθα Κρίστι έγραψε το «Εγκλημα στο Οριεντ Εξπρές». Το διηύθυνε δεκαετίες μια οικογένεια Αρμενίων και από τα δωμάτιά του είχε περάσει όλη η «αφρόκρεμα» της τέχνης και της εξουσίας Δύσης και Ανατολής. Κάθισα να φωτογραφηθώ, πίνοντας τσάι, στην πολυθρόνα του συγγραφέα των «Επτά στύλων της σοφίας» ενώ, πίσω μου, σε γυάλινες ραφιέρες, εκθέτονταν τα προσωπικά αντικείμενα του Λόρενς και, ανάμεσά τους, ένας απλήρωτος λογαριασμός. Ο ρεσεψιονίστ με ρώτησε στα αγγλικά «τι καλό βρίσκεις σ’ “αυτόν”;» τονίζοντας περιφρονητικά το «αυτόν».
«Η Ιστορία θα δείξει», απάντησα αμυνόμενος των αγγλοσαξονικών σπουδών μου.
Και πράγματι το έδειξε: Το ξενοδοχείο, όπως ολόκληρη η χώρα, ερειπώνεται, κλειστό και χωρίς πελάτες. Οι πολίτες της Συρίας εγκαταλείπουν τη ρημαγμένη τους χώρα, ταπεινωμένοι, ματωμένοι, τη γη όπου άνθησαν θρησκείες και πολιτισμοί και εγχαράχτηκαν οι πρώτες λέξεις σε πλίνθινα tablets. Η ακολουθία του δικού τους Επιταφίου κρατάει μήνες, χρόνια, μέσα από κύματα και πέλαγα, ανεπιθύμητοι πρόσφυγες. Μακρύς δρόμος ο Γολγοθάς τους. Μακάρι ο ίδιος ήλιος που στερήθηκαν να τους ζεστάνει στη Δύση όπου προσπέφτουν ικέτες για ελευθερία και επιβίωση.
Ο κ. Θ. Γρηγοριάδης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του μυθιστόρημα, η «Ζωή μεθόρια» (εκδ. Πατάκη).