Αρχές φθινοπώρου βρέθηκα στην Κωνσταντινούπολη, με αφορμή τη συμμετοχή μου στην 9η Εκθεση Παλαιών Βιβλίων, η οποία πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Δήμου Μπέγιογλου (Πέρα) και διαμεσολαβητή τον κ. Μεσούτ Σενόλ, στον εκθεσιακό χώρο Τεπέμπασι, κοντά στο φημισμένο Πέρα Παλάς, στο σπουδαίο Μουσείο του Πέρα και στο εξαιρετικής αισθητικής κτίριο, όπου στεγάζονται τα γραφεία του εν λόγω δήμου. Συνοδοιπόροι στις εκδηλώσεις της έκθεσης ήταν ο συλλέκτης παλαιών βιβλίων, ο κ. Νίκος Ζαχαριάδης, με πολίτικες ρίζες, ο οποίος μίλησε για τη «Χαμένη Βιβλιοθήκη και τα Αρχεία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (1862-1923)», καθώς και η κ. Λήδα Ιστικοπούλου.
Οι εικόνες και οι εντυπώσεις πολλές, το παλιό βιβλίο και τα εικονογραφημένα έντυπα επιμένουν να παρεμβαίνουν στο παρόν και να κινητοποιούν συναισθήματα και ιδέες με την αξία και τη δύναμη του περιεχομένου τους, αλλά και του καλλιτεχνικού στησίματος, ενώ οι παλαιοβιβλιοπώλες, παθιασμένοι με το φετίχ τους, το παλιό βιβλίο, είχαν έναν δικό τους κώδικα επικοινωνίας. Και λίγο πιο κει η γεμάτη ζωντάνια οδός του Πέρα, η Ιστικλάλ, που οδηγεί σε ρωμαίικα σχολεία, σε ορθόδοξες και καθολικές εκκλησίες, στο επιβλητικό Σισμανόγλειο Μέγαρο, με τη βιβλιοθήκη, δωρεά του ιερέα Μελετίου Σακκουλίδη, και το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος. Ακαταπόνητη είναι η κ. Εύα Αχλάδη, η οποία, με την εθελοντική συνδρομή του Πολίτη κ. Γιάννη Παϊσίου, έχει την επιμέλεια της βιβλιοθήκης στο Σισμανόγλειο, ενώ διδάσκει, επίσης, στους ίδιους χώρους ελληνικά.
Και στην οδό Τουρνατζίμπασι, δίπλα στα λουτρά του Γαλατάσαραϊ, βρίσκεται το μεγαλοπρεπές, ιστορικό Ζωγράφειο Λύκειο, στο οποίο είχα την τύχη να προσκληθώ από τον δαιμόνιο διευθυντή του, τον κ. Γιάννη Δεμιρτζόγλου, και να μιλήσω για το πρόσφατο βιβλίο μου, για τη βιβλιοφιλία και τα χαρακτηριστικά του συλλέκτη των παλαιών βιβλίων. Οι μαθητές συμμετείχαν και στις τρεις συναντήσεις, εκφράζοντας τις παρατηρήσεις, τις απορίες, τις απόψεις τους με θάρρος, ευγένεια και μερικές φορές και πάθος. Αλλωστε, έχουν διακριτικούς καθοδηγητές τους καθηγητές τους, με «μαέστρο» τον δραστήριο διευθυντή του σχολείου, ο οποίος το έχει μετατρέψει σε έναν εξωστρεφή οργανισμό, ανοικτό σε καθετί καινούριο και καινοτόμο.
Το Ζωγράφειο Λύκειο, όπως και τα υπόλοιπα ελληνικά σχολεία, είναι μία από τις συνέπειες των μεταβολών που επέφερε ο απόηχος του Διαφωτισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όταν επετράπη να γίνουν αλλαγές στις μη μουσουλμανικές κοινότητες της Πόλης, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Μεγάλη συμβολή στην εκπαίδευση συνετελέσθη όταν ιδρύθηκε, το 1861, από τον ιατροφιλόσοφο Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη (1821-1890), ο «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», ένας σύλλογος ο οποίος είχε τη δυνατότητα να ιδρύει σχολεία, να εκπαιδεύει δασκάλους και να εκδίδει βιβλία. Δυστυχώς, τα βιβλία της πλούσιας βιβλιοθήκης έχουν διασκορπιστεί σε διάφορες τουρκικές βιβλιοθήκες, αλλά και σε παλαιοβιβλιοπωλεία της Πόλης.
Από τα πολλά ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν κάποτε, όπως με ενημέρωσε ο καθηγητής και μεταφραστής κ. Αρης Τσοκώνας, ο οποίος είχε την καλοσύνη να με ξεναγήσει στους χώρους του Ζωγραφείου, σήμερα εξακολουθούν να δέχονται μαθητές Η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζωγράφειο Λύκειο, το Ζάππειο, η Πρίγκηπος και η Βλάγκα (τα δύο τελευταία λειτουργούν μόνο ως Δημοτικά).
Στο Ζωγράφειο Λύκειο, στο οποίο σήμερα φοιτούν 41 μαθητές, μερικοί από αυτούς ανήκουν σε ελληνικές οικογένειες που αναγκάστηκαν, πρόσφατα, να μεταναστεύσουν για οικονομικούς λόγους στην Πόλη, είχα την τύχη να προσκληθώ από τον κ. Γιάννη Δεμιρτζόγλου, και να ζήσω, έστω για λίγο, την πραγματικότητα των Ρωμιών που επιμένουν να αποκτήσουν ελληνική παιδεία. Το εξαιρετικής αρχιτεκτονικής κτίριο βρίσκεται στην καρδιά του Πέρα, δίπλα στη μεγάλη οδό Ιστικλάλ, και κοντά στην εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου. Χτίστηκε και λειτούργησε ως σχολείο, χάρη στη δωρεά του τραπεζίτη Χρηστάκη Ζωγράφου, υπό την καθοδήγηση του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη. Το 1962, το σχολείο υπό την καθοδήγηση του Δ. Φραγκόπουλου ζει ημέρες προόδου, καθώς πολλοί μαθητές επιλέγουν το σχολείο και επισκευάζεται το κτίριο. Μετά τις απελάσεις, όμως, των Ελλήνων υπηκόων, ο αριθμός των μαθητών συρρικνούται, ωστόσο, ο κ. Δεμιρτζόγλου, κατέβαλε προσπάθειες, ήδη από το 1998, για να αυξηθεί ο αριθμός τους και έτσι από αρρένων το σχολείο μετατρέπεται σε μεικτό και συνεχίζει να λειτουργεί σύμφωνα με το εκπαιδευτικό σύστημα της Τουρκίας, με τέσσερις τάξεις στο Γυμνάσιο και τέσσερις στο Λύκειο. Απόφοιτος, μάλιστα, του Ζωγραφείου είναι και ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, του οποίου φωτογραφία από τα μαθητικά του χρόνια υπάρχει στο γραφείο του διευθυντού.
Το σχολείο διαθέτει εργαστήριο των φυσικών επιστημών, αίθουσα υπολογιστών, γυμναστήριο, τραπεζαρία, αίθουσα τελετών, βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο, ένα χώρο όπου εξετάζονται οι μαθητές από τον σχολίατρο, αίθουσα συνεδριάσεων, χώρο υποδοχής των επισκεπτών, ενώ από τη βεράντα μπορεί να ατενίσει κανείς από τη μία πλευρά τον Βόσπορο, και από την άλλη να δει το οίκημα όπου έζησε κάποτε η οικογένεια του Γεωργίου Θεοτοκά, καθώς και ένα τμήμα του Γενικού Προξενείου της Ελλάδος.
Με αφορμή την Μπιενάλε επισκέφτηκα και το ελληνικό σχολείο του Γαλατάσαραϊ, το οποίο δεν λειτουργεί ως σχολείο όμως, αλλά δέχεται στις αίθουσές του καλλιτεχνικές εκθέσεις και εκδηλώσεις. Σκοτεινό και μοναχικό, το κτίριο βρίσκεται σε κεντρική εμπορική οδό της Πόλης, σε ένα από τα πολύβουα σημεία της. Στις περιοχές Καντίκιοϊ, τη Χαλκηδόνα δηλαδή, στο Μόδι, αλλά και στα νησιά του Μαρμαρά, υπάρχει αφθονία: ανθρώπων, διαφορετικών πολιτιστικών εκφράσεων, προϊόντων, τάσεων και στάσεων, αφθονία που δεν αφήνει κανέναν αδιάφορο, αντιθέτως τον παρασύρει σε γρήγορους ρυθμούς, σε εναλλαγές γόνιμες και αναζωογονητικές.