Στις πόλεις κατοικεί το 72,4% των κατοίκων των 28 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, άρα οι επιπτώσεις της κοινωνικής ζωής στο περιβάλλον σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο λειτουργίας των πολεοδομικών συγκροτημάτων. Να δούμε τις πόλεις ως ζωντανούς οργανισμούς που μεταβολίζουν υλικά και πόρους, μας καλεί ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, ο οποίος σε μια έκθεσή του συγκεντρώνει ιδέες και καλές πρακτικές για μια βιώσιμη ανάπτυξη των ευρωπαϊκών πόλεων. Οι πόλεις χρειάζονται εισερχόμενες ροές από ενέργεια, καύσιμα, μέταλλα, ξυλεία, νερό, τρόφιμα, υλικά οικοδομών και υποδομών, αλλά και χώρο. Μετά τον μετασχηματισμό και τη χρήση τους, παράγονται εκροές με τη μορφή των αέριων εκπομπών, υγρών λυμάτων και στερεών αποβλήτων, με αξιοσημείωτες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Αυτές οι συνέπειες μπορούν να μειωθούν αξιοσημείωτα μέσω καλύτερου σχεδιασμού, οργάνωσης και διαχείρισης από τις δημόσιες αρχές, αλλά και με την αναβάθμιση του ενδιαφέροντος του κοινού.
Ο συνολικός στόχος που τίθεται δεν αφορά μόνο τη μείωση των πόρων που καταναλώνονται, αλλά το πέρασμα των πόλεων από το σημερινό γραμμικό σύστημα (που η μία ενέργεια ακολουθεί την άλλη, με τελικό αποτέλεσμα την παραγωγή αποβλήτων) σε ένα κυκλικό-ολιστικό σύστημα, που βασίζεται στην ανακύκλωση των υλικών, στη συγκομιδή νερού, στην παραγωγή ενέργειας (π.χ. με φωτοβολταϊκά στις στέγες) και τροφής (αστικοί λαχανόκηποι). Μάλιστα, η πυκνότητα πληθυσμού που υπάρχει στις πόλεις μπορεί να κάνει τις παρεμβάσεις (για καινοτομίες, για συλλογικές δράσεις), πιο αποδοτικές.
Ιδιαίτερη σημασία δίνουν οι ερευνητές του ΕΟΠ στην ανάγκη να υπάρχει σωστή εκτίμηση των πραγματικών κοινωνικών αναγκών, φέρνοντας ως παράδειγμα προς αποφυγή την οικιστική φούσκα σε Ισπανία και Ιρλανδία, όπου πετάχτηκαν στα σκουπίδια πολύτιμοι πόροι. Μάλιστα, καθώς οι πόλεις δεν έχουν απεριόριστο χώρο, προτείνεται η ανακύκλωση ακόμα και στη γη, για παράδειγμα με επαναχρησιμοποίηση χώρων και περιοχών. Oταν υπάρχουν εγκαταστάσεις που δεν χρησιμοποιούνται, είναι προτιμητέα η ανάπτυξη εκεί καινούργιων χρήσεων αντί για επέκταση σε άλλους χώρους.
Οι πόλεις είναι σημεία μεγάλης κατανάλωσης ενέργειας. Γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία η αναφορά του ΕΟΠ ότι το 2009 στην Ε.Ε. των 27 μόνο το 71,6% της ενέργειας που καταναλωνόταν έφτανε στους τελικούς χρήστες: 22% χανόταν στη μεταφορά, 5% στον κλάδο της ενέργειας και 1,4% στη διανομή. Οι απώλειες ενέργειας θα μειώνονταν εάν ενισχυόταν η επιτόπια παραγωγή ενέργειας, με αξιοποίηση της ηλιακής και αιολικής ενέργειας. Επιπροσθέτως, σε αυτά υπάρχουν και άλλες απώλειες ενέργειας, όπως της θερμότητας που παράγουν οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί και σε πολλές περιπτώσεις δεν αξιοποιείται. Στην ίδια κατηγορία κατατάσσεται και η ενέργεια που δεν παράγεται από τα απορρίμματα (και δεν αναφερόμαστε εδώ στην προβληματική καύση). Στη Στοκχόλμη αναβάθμισαν την ποιότητα του βιοαερίου που παράγεται από δύο χώρους διαχείρισης αποβλήτων, έτσι ώστε να φτάσει στο επίπεδο που απαιτείται για χρήση ως καυσίμου αυτοκινήτων. Ηδη, έχουν δημιουργηθεί πολλά πρατήρια βιοαερίου, αυξάνονται οι πωλήσεις σε αυτοκίνητα που κινούνται με βιοαέριο, ενώ 130 λεωφορεία βιοαερίου ανεφοδιάζονται απευθείας από ένα σταθμό που συνδέεται με τον χώρο διαχείρισης απορριμμάτων στο Χένρικσνταλ.
Οσον αφορά τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, η έκθεση υπενθυμίζει την ιεράρχηση μέτρων που πρέπει να ληφθούν: πρόληψη έτσι ώστε να δημιουργηθούν όσο το δυνατόν λιγότερα σκουπίδια, επανάχρηση, ανακύκλωση, άλλη ανάκτηση και τελικά απόθεση ή ταφή. Σε κάποιες πόλεις δοκιμάζεται η λογική zero waste city, δηλαδή πόλη των μηδενικών αποβλήτων, που όμως θέλει συνολική αλλαγή του μοντέλου οργάνωσης, αλλά και της νοοτροπίας των πολιτών. Πάντως, με κινητοποίηση της κοινωνίας και των φορέων της μπορεί να επιτευχθεί εκπληκτικά υψηλή ανακύκλωση: Στο Βερολίνο, ο δημόσιος φορέας BSR έχει ξεκινήσει από το 2010 μια μεγάλη εκστρατεία για να γίνουν συμμέτοχοι οι κάτοικοι και η μείωση των σκουπιδιών να γίνει μόδα στην πόλη. Κινητοποίησε ιδρύματα, κοινωνικές οργανώσεις, ιδιώτες κ.λπ. Αποτέλεσμα; Το ποσοστό της ανακύκλωσης οικιακών απορριμμάτων έφτασε στο εξωπραγματικό 87%!
Νέα ζωή σε προϊόντα, λιγότερα απορρίμματα
Η επαναχρησιμοποίηση συσκευών και προϊόντων, που σε διαφορετική περίπτωση θα κατέληγαν στα σκουπίδια, έχει ιδιαίτερη σημασία για ένα διαφορετικό μοντέλο ζωής και κατανάλωσης.
Στη Βιέννη ένα πολύ πετυχημένο παράδειγμα είναι το Δίκτυο Επισκευής της πόλης, το οποίο απαρτίζεται από 60 μικρές επιχειρήσεις. Το Δίκτυο βοηθά την κοινότητα να επισκευάζει αντί να αγοράζει νέα προϊόντα. Παρέχει πολύ καλές και φτηνές επιλογές επισκευής ακόμα και για ηλεκτρικές ή ηλεκτρονικές συσκευές και άλλα υλικά. Το Δίκτυο βοηθά στην καταπολέμηση της ανεργίας και στην επανένταξη στην εργασία ατόμων που δύσκολα θα έβρισκαν αλλιώς δουλειά. Βοηθά επίσης φτωχές οικογένειες να αποκτήσουν πρόσβαση σε καλής ποιότητας ηλεκτρονικά προϊόντα, από δεύτερο χέρι.
Η απήχηση του βιεννέζικου Δικτύου Επισκευής αυξάνεται από χρόνο σε χρόνο, γεγονός που εκφράζεται στη μεγαλύτερη συμμετοχή πολιτών. Ηδη, εξυπηρετούνται περισσότεροι από 14.000 κάθε χρόνο, ενώ η αναγνωρισιμότητά του στη Βιέννη είναι 24%. Από το 1998 που ξεκίνησε, πάνω από 10.000 τόνοι αποβλήτων ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών επαναχρησιμοποιήθηκαν και δεν κατέληξαν στους χώρους ταφής απορριμμάτων. Εκτιμάται, επίσης, πως η μέση περίοδος ζωής των συσκευών που επισκευάστηκαν επεκτάθηκε κατά 25%, ενώ το κάθε νοικοκυριό που συμμετείχε είχε όφελος 75 ευρώ.
Ανάλογο είναι το παράδειγμα της αγοράς για ανακυκλωμένα και ανακτημένα υλικά στην πόλη Φεράρα. Η λογική της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας εμπνέεται από την κυκλική οικονομία. Η υπηρεσία αυτή παίρνει τα υλικά που θα πήγαιναν στα σκουπίδια, τα επισκευάζει και αν μπορεί τα αναβαθμίζει. Η πόλη έχει θεσπίσει περιβαλλοντικά κριτήρια για τις δημόσιες και ιδιωτικές προμήθειες, ενώ αναβαθμισμένα μέρη έχουν τα προϊόντα που προέρχονται από δεύτερο χέρι.
Στη Δανία λειτουργεί η Byttemarket, η αγορά ανταλλαγής, όπου κανένα (μη αναλώσιμο) προϊόν δεν έχει ημερομηνία λήξης. Προσπαθούν σε όλα να δώσουν νέα ζωή, ενώ υπάρχει και διαδικτυακή πλατφόρμα που βοηθά στη συνάντηση προσφοράς και ζήτησης.
Τέλη και παροχές
Υπάρχει επίσης πλήθος εφαρμογών για την ενίσχυση της ανακύκλωσης. Η κυβέρνηση της Φλάνδρας (Βέλγιο) καθιέρωσε την αρχή πληρώνεις όσο πετάς. Το σύμμεικτο σκουπίδι έγινε έτσι πολύ πιο ακριβό, με αποτέλεσμα να αυξηθούν οι ποσότητες που πάνε για ανακύκλωση. Μια άλλη πρακτική είναι η πληρωμή τελών καθαριότητας ανάλογα με το βάρος, το οποίο μετριέται με μικροτσίπ στους κάδους. Επίσης, η πρωτοβουλία EcoShop στο Πόρτο προβλέπει πως ο κάθε πολίτης που κάνει ανακύκλωση έχει μια κάρτα και ανάλογα με τα υλικά που ανακυκλώνει πιστώνεται με μονάδες, οι οποίες αντιστοιχούν σε κάποιες παροχές.
Το «γκρι νερό», όπλο κατά της λειψυδρίας
Οι ανάγκες σε νερό είναι ιδιαίτερα μεγάλες στις πόλεις, σε μια περίοδο που το νερό δεν περισσεύει. Ειδικά ορισμένες περιοχές αντιμετωπίζουν πρόβλημα λειψυδρίας. Στα μέσα του 2011, 50 δήμοι της Καταλωνίας με πληθυσμό 1,2 εκατ. κατοίκους κατέληξαν σε συμφωνία για την προστασία του νερού, η οποία περιείχε και τους όρους χρήσης του λεγόμενου «γκρι νερού». Το «γκρι νερό» είναι το νερό που προέρχεται από τα ντους, τα πλυντήρια, το μπάνιο κ.λπ. και μπορεί να χρησιμοποιηθεί επί τόπου για χρήσεις που δεν απαιτούν ποιότητα πόσιμου νερού, όπως για παράδειγμα για το καζανάκι της τουαλέτας. Αντικαθιστώντας το νερό βρύσης με «γκρι νερό» για τα καζανάκια προέκυψε εξοικονόμηση 13-21%. Αυτό το ποσοστό μπορεί να αυξηθεί εάν το «γκρι νερό» χρησιμοποιηθεί ευρύτερα για πότισμα κήπων. Βεβαίως απαιτείται σωστή διαχείριση και διαρκής έλεγχος για να αποφευχθούν προβλήματα υγείας. Στην Κύπρο, που υπάρχει μεγάλο πρόβλημα νερού, η χρήση του «γκρι νερού» οδήγησε σε μείωση της κατανάλωσης κατά 40%. Μάλιστα, όπως επισημαίνει ο ΕΟΠ, με αυτό τον τρόπο μειώνεται ο ρόλος των εταιρειών κεντρικής διαχείρισης, καθώς κοινότητες κατοίκων μπορούν να διαχειριστούν το δικό τους «γκρι νερό».
Το «γκρι νερό» φαίνεται βρώμικο, αλλά δεν είναι. Βεβαίως, εάν πέσει σε ποτάμια ή σε λίμνες λειτουργεί ως ρυπαντής, αλλά για πότισμα φυτών είναι κατάλληλο. Χρειάζεται όμως προσοχή, καθώς περιέχει ουσίες (όπως το νάτριο) που σε υψηλές συγκεντρώσεις μπορούν να μειώσουν την παραγωγικότητα του εδάφους ή να επηρεάσουν τα λαχανικά.
Προσπάθεια μείωσης των αποβλήτων τροφής
Πάνω από 100 εκατομμύρια τόνοι τροφής πετιούνται ετησίως στην Ευρωπαϊκή Ενωση (υπολογισμός 2014)! Μάλιστα, εάν δεν παρθεί κανένα μέτρο, υπολογίζεται πως το 2020 τα απορριπτόμενα τρόφιμα θα φτάσουν τους 126 εκατ. τόνους.
Την ίδια ώρα, ο παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) εκτιμά πως την περίοδο 2012-14, 805 εκατομμύρια άνθρωποι διεθνώς, υποσιτίζονταν. Ακόμα και στην Ε.Ε. πολλά νοικοκυριά υποφέρουν από φτώχεια, ενώ το 10% αντιμετωπίζει στέρηση σε στοιχειώδη υλικά αγαθά. Ταυτόχρονα, η παχυσαρκία στις ανεπτυγμένες χώρες σαρώνει.
Απόβλητα τροφής προκύπτουν σε κάθε βήμα της διατροφικής διαδικασίας: παραγωγή, διακίνηση, εστίαση, νοικοκυριό. Αποτελούν όχι μόνο ένα οικονομικό και ηθικό πρόβλημα, αλλά επίσης σπατάλη πόρων, καθώς κι έναν παράγοντα επιβάρυνσης του περιβάλλοντος με την παραγωγή οργανικών αποβλήτων.
Σε πολλές περιοχές της Ευρώπης αναπτύχθηκαν πρακτικές για την ξεχωριστή συλλογή των αποβλήτων τροφής, με διαφορετικά αποτελέσματα.
Στη Σουηδία, το 2003 τέθηκε υψηλός στόχος για τη συλλογή τροφο-αποβλήτων (35%). Το 2010 αναβαθμίστηκε ο στόχος για 50% μέχρι το 2018. Στο Μάλμε το 2012 αποφάσισαν να προχωρήσουν στην υποχρεωτική συλλογή αποβλήτων τροφίμων, με στόχο το 40% μέχρι το 2015 κι επιπλέον επιδίωξη να κινούνται όλα τα αστικά λεωφορεία αποκλειστικά με βιοαέριο μέχρι το 2015. Σήμερα, 200 αστικά λεωφορεία κινούνται με βιοαέριο και συμπιεσμένο φυσικό αέριο.
Από τα απόβλητα τροφίμων παράγεται βιοαέριο, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κίνηση οχημάτων, για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, για θέρμανση κ.λπ.
Στο Μιλάνο, η πόρτα-πόρτα συλλογή οργανικών αποβλήτων και απορριμμάτων τροφίμων επεκτάθηκε σε όλη την πόλη το 2014. Καφέ κάδοι και σακούλες κομποστοποίησης εμφανίστηκαν παντού, ενώ ξεδιπλώθηκε μια μεγάλη καμπάνια πληροφόρησης: με μηνύματα απευθείας σε κάθε οικογένεια, γράμματα και αφίσες σε κοινωνικές οργανώσεις και δημόσιους φορείς, με εφαρμογή σε κινητά τηλέφωνα και ειδική ιστοσελίδα. Στα τρία τέταρτα της πόλης του Μιλάνου το ποσοστό ανακύκλωσης ανέβηκε από 34,5% το 2011 σε 48,3% το 2014, ενώ η ανακύκλωση τροφίμων ανά άτομο υπολογίζεται σε 90 κιλά το έτος.
Στην Αγγλία, στις περιοχές Newtownabdey και Kingston upon Thames, δοκιμάστηκε η συλλογή των αποβλήτων τροφής από κάθε σπίτι. Συλλέχθηκε 0,5 κιλό ανά νοικοκυριό την εβδομάδα. Στο Hackney, όπου έπρεπε οι πολίτες να πάνε σε δημόσιους ειδικούς κάδους, η απόδοση έπεσε στο 0,24-0,34 κιλό την εβδομάδα. Πολύ καλύτερη ήταν η συγκομιδή από τις μεμονωμένες οικίες (1-1,7 κιλά).