Ο Αγιος Βασίλης, το φλουρί της βασιλόπιτας και το στόλισμα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι μόνο μερικά από τα πολλά τελετουργικά που γέμισαν τις μέρες μας την περίοδο των γιορτών.
Οι ανθρωπολογικές έρευνες τα τελευταία χρόνια δείχνουν ότι οι τελετουργίες μας βοηθούν να καταπολεμήσουμε το άγχος, μας φέρνουν κοντά και προσδίδουν επιπλέον νόημα στις πράξεις μας. «Ακόμα και ένα γεύμα μας φαίνεται πιο νόστιμο, όταν έχει προηγηθεί ένα μικρό τελετουργικό» λέει στην «Κ» ο Δημήτρης Ξυγαλατάς, καθηγητής ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ. Ο κ. Ξυγαλατάς, επικεφαλής του Εργαστηρίου Πειραματικής Ανθρωπολογίας του ίδιου πανεπιστημίου, μιλάει στην «Κ» για τις πρώτες προσπάθειες της επιστήμης να μετρήσει την επίδραση της τελετουργίας και να εκμεταλλευτεί τα οφέλη αυτής της πανανθρώπινης συμπεριφοράς.
– Πώς ορίζεται η τελετουργία;
– Η τελετουργία είναι μια σειρά προδιαγεγραμμένων πράξεων που είτε δεν έχουν κάποιο ξεκάθαρο σκοπό, είτε ο σκοπός τους δεν έχει καμία σχέση με τα μέσα που χρησιμοποιούμε για να φτάσουμε σε αυτόν. Για παράδειγμα, στον χορό της βροχής, ο χορός δεν έχει καμία σχέση με το εάν θα βρέξει. Eνα άλλο χαρακτηριστικό της τελετουργίας είναι ότι σε αυτήν υπάρχει μια αίσθηση πίεσης και ανάγκης. Θεωρούμε τις πράξεις αυτές καταναγκαστικές, είτε γιατί είναι μέρος της παράδοσης, είτε γιατί δίνεται η εντύπωση πως εάν δεν τις πραγματοποιήσουμε υπάρχει κίνδυνος να συμβεί κάτι κακό.
– Παρόλα αυτά αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι κάθε κοινωνίας. Eχουν κάποια χρησιμότητα;
– Το στοιχείο που έχει κάνει τις τελετουργίες να επιβιώνουν εδώ και χιλιάδες χρόνια στην εξέλιξη του είδους μας είναι ότι έχουν μια σειρά από ψυχολογικά οφέλη. Eνα πείραμα που είχε γίνει παλαιότερα σε αθλητές του μπέιζμπολ είχε δείξει ότι όταν εκείνοι πραγματοποιούσαν κάποιο τελετουργικό, όπως να σταυρώσουν τα δάχτυλα πίσω από την πλάτη τους, η επίδοσή τους βελτιωνόταν. Αυτό δεν συμβαίνει βέβαια με κάποιο μεταφυσικό τρόπο, αλλά όπως διαπίστωσαν οι επιστήμονες, η αιτιώδης επιρροή βρίσκεται στην αύξηση της αυτοπεποίθησης. Με άλλα λόγια, το τελετουργικό τους προσέφερε την αίσθηση του ελέγχου. Μια επέκταση αυτού του μηχανισμού είναι ότι τελώντας ένα τελετουργικό νιώθουμε ότι έχουμε την ικανότητα να επιβληθούμε στον φυσικό κόσμο. Στον τζόγο, για παράδειγμα, δεν έχουμε κανέναν απολύτως τρόπο να επηρεάσουμε το αποτέλεσμα, όμως η τελετουργία μας δίνει την ψευδαίσθηση του ελέγχου, γιατί αποτελεί το ένα και μοναδικό προβλέψιμο στοιχείο. Επίσης, ένας άλλος τρόπος με τον οποίο επιδρούν πάνω μας οι τελετουργίες είναι ότι μας αποσπούν από ένα στρεσογόνο ερέθισμα. Αυτό συμβαίνει επειδή επικεντρωνόμαστε στη λεπτομερή εκτέλεση της τελετουργίας και δεν σκεφτόμαστε την κατάσταση που μας προξενεί άγχος. Το ίδιο έχει φανεί ότι ισχύει και σε συλλογικό επίπεδο. Ανθρωπολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι όσο μεγαλύτερο είναι το κοινωνικό άγχος, η κοινωνία καταφεύγει σε περισσότερες τελετουργίες.
Πειραματική… καθαριότητα
– Πώς αποδεικνύεται αυτό επιστημονικά;
– Σε πρόσφατη έρευνά μας, σε ελεγχόμενες εργαστηριακές συνθήκες, δείξαμε ότι το άγχος μας οδηγεί στην εκτέλεση τελετουργιών. Στο πείραμα που κάναμε υποβάλαμε τους συμμετέχοντες σε δύο καταστάσεις άγχους, μια χαμηλού και μια υψηλού στρες. Σε κάποιους συμμετέχοντες ζητήθηκε να περιεργαστούν ένα αντικείμενο τέχνης για λίγα λεπτά. Σε κάποιους άλλους ζητήθηκε να προετοιμάσουν μια δημόσια ομιλία πάνω στο ίδιο αντικείμενο. Κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας, εμείς μετρούσαμε το άγχος τους με παλμογράφους. Μετά τη δοκιμασία ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να καθαρίσουν το αντικείμενο με ένα πανί. Παρατηρήσαμε ότι όσο πιο αγχωμένος ήταν κάποιος τόσο περισσότερο τελετουργική ήταν η συμπεριφορά του, δηλαδή οι κινήσεις των χεριών του ήταν πιο επαναλαμβανόμενες, άκαμπτες και δεν ταίριαζαν με τις ανάγκες του συγκεκριμένου αντικειμένου.
– Γιατί επιλέξατε την καθαριότητα για να μετρήσετε την τελετουργική συμπεριφορά;
– Η καθαριότητα αποτελεί βασικό στοιχείο τόσο των κοινωνικών τελετουργιών ―όπως ο εξαγνισμός― όσο και των ψυχοπαθολογιών που σχετίζονται με το άγχος. Ενα από τα κύρια συμπτώματα ανθρώπων που πάσχουν από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι η υπερβολική τελετουργία. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να πλένει τα χέρια του κάθε λίγα λεπτά, ή μπαίνοντας στο σπίτι να κλειδώνει και να ξεκλειδώνει την πόρτα τρεις φορές, ή να ελέγχει κάθε δύο λεπτά εάν έχει σβήσει τον φούρνο. Κατανοώντας τον μηχανισμό που οι τελετουργίες μας βοηθούν να καταπολεμήσουμε το άγχος, ελπίζω ότι θα καταφέρουμε να σχεδιάσουμε τεχνικές αντιμετώπισής του, πέραν της φαρμακολογικής αντιμετώπισης.
Κοινωνικός… συγχρονισμός
– Οι τελετουργίες πώς ωφελούν την κοινωνία;
– Το κύριο όφελος της τελετουργίας σε κοινωνικό επίπεδο είναι ότι προάγει την κοινωνική συνοχή. Σε πρόσφατη έρευνα πεδίου που διενεργήσαμε στο χωριό San Pedro Manrique της Ισπανίας κατά τη διάρκεια μιας ετήσιας τελετουργίας πυροβασίας, καταγράψαμε τους καρδιακούς παλμούς των πυροβατών και εκείνους των παρατηρητών. Εχοντας προηγουμένως καταγράψει το κοινωνικό δίκτυο της περιοχής, παρατηρήσαμε ότι ο ρυθμός της καρδιάς των ενεργών συμμετεχόντων συγχρονιζόταν με εκείνον των συγγενών και των φίλων που τους παρακολουθούσαν. Οσο πιο κοντά βρίσκονταν οι άνθρωποι στο κοινωνικό δίκτυο τόσο μεγαλύτερη συγχρονία βλέπαμε στον ρυθμό που ανεβοκατέβαινε ο σφυγμός τους. Αντίθετα, δεν παρατηρήθηκε κανένας συγχρονισμός στους ξένους που παρακολουθούσαν την τελετουργία.
– Γιατί ο συγχρονισμός των καρδιακών παλμών αποτελεί δείγμα κοινωνικής συνοχής;
– Εδώ και έναν αιώνα, πολλοί ανθρωπολόγοι υποστήριζαν ότι οι συλλογικές τελετουργίες φέρνουν τους συμμετέχοντες πιο κοντά και τους κάνουν να αισθάνονται ένα με την κοινωνική ομάδα. Ωστόσο, κανείς δεν είχε καταφέρει να ποσοτικοποιήσει αυτή την αίσθηση «ενότητας με την ομάδα». Η έρευνά μας ήταν η πρώτη που κατέγραψε αυτόν τον συντονισμό των συναισθημάτων σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο. Από εκεί και πέρα, όμως, ήταν απαραίτητο να μελετήσουμε αυτό το φαινόμενο και στο επίπεδο συμπεριφορών. Σε ένα επόμενο πείραμα που διενεργήσαμε στον Μαυρίκιο του Ινδικού ωκεανού μετρήσαμε την κοινωνική συνοχή με βάση τις δωρεές που έκαναν οι συμμετέχοντες σε έναν έρανο που διοργανώσαμε. Συγκεκριμένα, συγκρίναμε πώς άλλαζαν οι δωρεές μετά την πραγματοποίηση μιας τελετουργίας χαμηλής ψυχολογικής διέγερσης και πώς έπειτα από μια ακραία τελετουργία. Μετά τη συλλογική προσευχή οι δωρεές αυξήθηκαν σε σύγκριση με πριν. Υστερα όμως από την τελετουργία Καβαντί, στην οποία οι συμμετέχοντες βασανίζονται για πολλές ώρες, διαπερνώντας το δέρμα τους με αιχμηρά αντικείμενα και μεταφέροντας βαριά φορτία, οι δωρεές τόσο των συμμετεχόντων όσο και εκείνων που τους συνόδευαν υπερδιπλασιάστηκαν.
– Μια τέτοια βίαιη δοκιμασία τι προσφέρει στο άτομο;
– Σε άλλη έρευνα κατά τη διάρκεια της γιορτής Καβαντί στον Μαυρίκιο μετρήσαμε την επίδραση που έχει η πραγματοποίηση της τελετουργίας στο άγχος των συμμετεχόντων. Για δύο μήνες οι συμμετέχοντες φορούσαν στο σώμα τους μια συσκευή που μετρά την αγωγιμότητα του δέρματος και η οποία αποτελεί την καλύτερη ένδειξη άγχους που έχουμε σήμερα. Τη συσκευή αυτή τη φορούσαν πάνω τους όλο το 24ωρο και μας επέτρεψε να δούμε τα επίπεδα άγχους, την ποιότητα του ύπνου τους και την ενέργεια που κατανάλωναν. Επίσης, μέσω ερωτηματολογίων, μετρήσαμε το ψυχολογικό τους άγχος. Αυτό που παρατηρήσαμε είναι ότι ένα μήνα μετά τη γιορτή Καβαντί, οι συμμετέχοντες εμφάνισαν μια μικρή βελτίωση στα επίπεδα άγχους σε βιολογικό επίπεδο, αλλά πολύ μεγάλη βελτίωση σε ψυχολογικό επίπεδο. Η τελετουργική συμπεριφορά, αν και φαίνεται να μην εξυπηρετεί πρακτικά σε κάτι, λειτουργεί τελικά ως αγχολυτικό. Οι τελετουργίες λοιπόν διαθέτουν μια σειρά στοιχείων που τις κάνουν αποτελεσματικές, ακόμη και αν δεν συνειδητοποιούμε το γιατί. Και αυτά τα στοιχεία είναι που καθιστούν τελικά την τελετουργία μια πραγματικά πανανθρώπινη συμπεριφορά.
* O Δημήτρης Ξυγαλατάς θα βρεθεί στην Αθήνα στις 6 Φεβρουαρίου για να μιλήσει στο φετινό TEDxAthens που θα πραγματοποιηθεί στο Θέατρο Παλλάς και το City Link.