Στη συζήτηση που γίνεται στις εφημερίδες και σε όλα εν γένει τα μέσα ενημέρωσης για τα πολιτιστικά ιδρύματα και τους πολιτιστικούς θεσμούς της χώρας –οι πρόσφατες αφορμές ήταν πολλές–, για τον ρόλο και το έργο τους, δύο λέξεις κυριαρχούν: εσωστρέφεια και εξωστρέφεια. Η πρώτη συνεπάγεται την καταδίκη στο πυρ το εξώτερον του ιδρύματος και των ανθρώπων του, η δεύτερη συνιστά τον ύψιστο έπαινο. Πώς διαπιστώνονται και η μία και η άλλη; Στατιστικά προφανώς: πόσοι συμμετείχαν στις δραστηριότητες του τάδε ή του δείνα ιδρύματος, πόσοι διάβηκαν το κατώφλι του, πόσοι επισκέφθηκαν την ιστοσελίδα του, πόσος λόγος έγινε στον Τύπο για τις δραστηριότητές τους. Την ισχύ αυτού του αντιθετικού ζεύγους τη γνωρίζουν και όσοι διεκδικούν διευθυντικές θέσεις στα εν λόγω ιδρύματα και θεσμούς, γι’ αυτό και φροντίζουν, πάνω από όλα, να πείσουν ότι αυτοί εγγυώνται καλύτερα από κάθε άλλον τούτη την περίφημη εξωστρέφεια. Επειδή η άποψή μου προκαταβάλλεται στον τίτλο ήδη αυτού του σημειώματος, θα προσπαθήσω παρακάτω να την εξηγήσω παραδειγματικά. Τι σημαίνει, αίφνης, εξωστρέφεια για μια Εθνική Βιβλιοθήκη; Σημαίνει απλούστατα να την επισκεφθούν μερικές χιλιάδες άνθρωποι παραπάνω, αδιάφορο τι είναι αυτό που θα κάνουν εκεί και αν θα μπορούσαν να το κάνουν και οπουδήποτε αλλού. Ας διοργανώσουμε λοιπόν έξυπνες καμπάνιες, events και happenings, για να έρθει ο κόσμος, να έρθουν κυρίως οι νέοι και τα παιδιά. Μιας λοιπόν που όλη μέρα και όλη νύχτα στην τηλεόραση μαγειρεύουν, ας προγραμματίσει, λέω, και η Εθνική Βιβλιοθήκη μια ημέρα μαγειρικής και ας καλέσει τα παιδιά να μαγειρέψουν, για να τη γνωρίσουν και να αναδείξει και εκείνη τη συλλογή της με βιβλία μαγειρικής. Μια Εθνική Βιβλιοθήκη, αγαπητοί της εξωστρέφειας, κρίνεται και αξιολογείται για το αν και πώς αποθησαυρίζει και καταγράφει την εθνική παραγωγή, για τον πλούτο των συλλογών της, για την εξυπηρέτηση των χρηστών της, για το αν επιτελεί και προσφέρει στις άλλες μικρότερες βιβλιοθήκες το έργο υποδομής με το οποίο είναι επιφορτισμένη, και για πολλά άλλα. Ως προς το κοινό, μια Εθνική Βιβλιοθήκη, όπως και κάθε άλλη μεγάλη βιβλιοθήκη, κρίνεται πρωτίστως από το πόσα βιβλία γράφτηκαν και πόσες έρευνες προχώρησαν που δεν θα μπορούσαν ποτέ να είχαν γίνει χωρίς τα τεκμήριά της.
Τα μουσεία είναι σήμερα διεθνώς οι πρωταθλητές της ιδεολογίας της εξωστρέφειας. Εκδηλώσεις άσχετες με το περιεχόμενο και την αποστολή του κάθε μουσείου αρκεί να προσελκύεται κόσμος. Ετσι ένα Βυζαντινό Μουσείο, λόγου χάριν, αντί να συλλέγει, να συντηρεί, να μελετάει και να αναδεικνύει τη σημασία της μεγάλης αυτής τέχνης, ας κάνει καλύτερα εκθέσεις του Αντι Γουόρχολ, συναυλίες ροκ, εκθέσεις φωτογραφίας, ημερίδες και συνέδρια για την πατατοκαλλιέργεια. Και επειδή δεν φτάνουν οι ημέρες για να χωρέσουν την ανθρώπινη επιπολαιότητα, ας επεκταθούμε και στις νύχτες: sleepover, λοιπόν, και υπνόσακοι και πυτζάμες και οδοντόβουρτσες.
Ενα πολιτιστικό ίδρυμα που κυρίως εκδίδει βιβλία, για να πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα, κρίνεται, σύμφωνα με τους εξωστρεφείς, από το πόσος ντόρος γίνεται για αυτά στα ΜΜΕ, αντί να κρίνεται από το πόσο σημαντικά, επιμελημένα και καλοτυπωμένα είναι. Είναι σημαντικό βεβαίως τα βιβλία του να γνωστοποιούνται και να μπορούν εύκολα να φτάνουν στα χέρια που πρέπει, ανάλογα με το είδος τους, να φτάνουν. Η μέριμνα να διαδώσεις αυτό που κάνεις και να πείσεις τους ανθρώπους για την αξία του είναι άλλο πράγμα, και εντελώς άλλο είναι να μη σκέφτεσαι τίποτε παρά μόνο τι θα σκαρφιστείς για να προσελκύσεις κοινό. Για να προφυλάξω τα λεγόμενά μου από την ευήθεια των ιεροκηρύκων της εξωστρέφειας, θα προσθέσω ότι δεν αφορούν τα σοβαρά εκπαιδευτικά προγράμματα.
Ολο αυτό το πνεύμα που συμπυκνώνεται στη μαγική λέξη εξωστρέφεια οδηγεί στην ελαφρότητα και πολύ συχνά στη γελοιότητα. Σιγά σιγά θα δούμε και cheerleaders στις εκδηλώσεις των πολιτιστικών ιδρυμάτων. Η εξωστρέφεια είναι συνώνυμη, τις περισσότερες φορές, ενός χυδαίου πολιτιστικού λαϊκισμού, αυτού ακριβώς που οδηγεί μεγάλα μουσικά ιδρύματα να προσφέρουν τους χώρους των συναυλιών τους στον Πάριο και στον Μουζουράκη – λες και δεν είχαν πού αλλού να τραγουδήσουν ελόγου τους. Σοβαρότητα και ποιότητα θέλουν τα πολιτιστικά ιδρύματά μας, και όχι εξωστρέφεια, όπως την εννοούν όλοι αυτοί οι Φιλισταίοι του πνεύματος. Και πρωτίστως θέλουν ανθρώπους με γνώση, ικανότητα και αφοσίωση, ανθρώπους που πιστεύουν στην πνευματική σημασία αυτού που κάνουν και που θα εργάζονται σοβαρά, άοκνα και αθόρυβα.
Η εξωστρέφεια είναι δεισιδαιμονία, και οι δεισιδαιμονίες, ως γνωστόν, είναι βλακείες. Βλακείες όμως δυσεξάλειπτες.