Εναν και πλέον αιώνα μετά την ανέλκυση του Ναυαγίου των Αντικυθήρων, τα πολύτιμα ευρήματά του «επιστρέφουν» στον βυθό της θάλασσας. Με μία τεράστια διαφορά: η «επανατοποθέτησή» τους στον θαλάσσιο πυθμένα έγινε στα έργα της χαράκτριας Μαίρης Σχοινά, η οποία χρησιμοποίησε τεχνικές που τα καθιστούν ορατά από τον επισκέπτη της έκθεσης «Ωδές Αιγαίου τιμούν τους πανάρχαιους θησαυρούς των Αντικυθήρων».
Αναδυόμενα μέσα από νερά, άλλοτε στραφταλιστά και διάφανα και άλλοτε πηχτά, βελούδινα ή αινιγματικά, τα μαρμάρινα και τα χάλκινα αγάλματα θεών, ηρώων και θνητών, όπως και ο περίφημος Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ξεφεύγουν από τη σιωπή του υδάτινου κοιμητηρίου τους για να αφηγηθούν πολλές ιστορίες μαζί. Ιστορίες για τον πολιτισμό που τα γέννησε, για τα ταξίδια των αρχαίων πλοίων στην Ανατολική Μεσόγειο, για το θαλάσσιο εμπόριο και τη διακίνηση έργων τέχνης με προορισμό τις επαύλεις ευγενών στα χρόνια της δημοκρατικής Ρώμης. Ιστορίες, τέλος, για τα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων, με κορυφαίο εύρημα τον πρώτο γνωστό αναλογικό υπολογιστή στον κόσμο.
Αφορμή για το νέο έργο της Μαίρης Σχοινά υπήρξε η μεγάλη έκθεση «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων: το πλοίο – οι θησαυροί – ο μηχανισμός», που διοργανώθηκε από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο πριν από τρία χρόνια. Πολλά ήταν αυτά που τη μάγεψαν από το αρχαίο ναυάγιο, το οποίο «αποτελεί ένα κέλυφος διεπιστημονικής έρευνας διαχρονικά», όπως σωστά το όρισε ο πρώην διευθυντής του μουσείου Νίκος Καλτσάς.
«Κατ’ αρχάς, με συγκίνησε η ανεύρεση του ναυαγίου, το 1900, από Συμιακούς σφουγγαράδες, οι οποίοι αποκλείστηκαν στα Αντικύθηρα λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής, σκεπτόμενη ότι μια μανιασμένη θάλασσα κατάπιε προφανώς και το αρχαίο πλοίο, μια ολκάδα 300 τόνων, περί το 60 π.Χ.», λέει η χαράκτρια. «Οταν τοποθετούσα τα ευρήματα στις θάλασσές μου, αναρωτιόμουν τι μπορεί να ένιωσε ο Ηλίας Λυκοπάντης, ο πρώτος σφουγγαράς που βούτηξε στα νερά μόλις ηρέμησε η θάλασσα, όταν είδε το ναυαγισμένο πλοίο και τα σπαρμένα γύρω του αγάλματα, σε βάθος 50 μ. Συγκινητική ήταν και η κινητοποίηση του ελληνικού κράτους, για το οποίο η ανέλκυση του ναυαγίου υπήρξε τιτάνιο έργο, αν λάβουμε υπόψη την έλλειψη τεχνικών μέσων αλλά και πόρων σε μια χώρα που είχε δοκιμαστεί, λίγα χρόνια πριν, από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Τέλος, μην ξεχνάμε ότι η ανέλκυση του ναυαγίου σήμανε την έναρξη της ενάλιας αρχαιολογίας, που έκτοτε πλουτίζει τις γνώσεις μας για την αρχαία τεχνολογία και ναυσιπλοΐα».
Το κίνητρο και το μήνυμα
Αυτά για τη μυθιστορηματική ανέλκυση του ναυαγίου. Οπως, όμως, ομολογεί η Μαίρη Σχοινά, το κίνητρο για τη νέα δουλειά της ήταν τα αριστουργήματα της τέχνης και της τεχνολογίας που ανασύρθηκαν από το ναυάγιο. «Μόλις τα είδα στην έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, ένιωσα ότι φέρνουν το φως του πολιτισμού που τα δημιούργησε και, μαζί του, ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για το παρόν και το μέλλον του τόπου μας. Αμέσως μου δημιουργήθηκε η επιθυμία να τα εναποθέσω μέσα στις δικές μου θάλασσες, τις οποίες φωτογράφισα στα Κουφονήσια απέναντι από την Κέρο, και έχουν μέσα τους πολύ φως και αυτές».
Τα μισά έργα της έκθεσης είναι αφιερωμένα σε αγάλματα του ναυαγίου, άλλα χάλκινα που διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση και άλλα από παριανό μάρμαρο εξαιρετικής ποιότητας, όπως μαρτυρούν τα τμήματά τους που διατηρήθηκαν μέσα στην ιλύ του βυθού. Θέλοντας να δείξει την εκπληκτική αντίθεση ανάμεσα στα «φαγωμένα από τον χρόνο» τμήματα των μαρμάρινων γλυπτών και σε εκείνα που διασώθηκαν διαυγή και λαμπερά, η Μαίρη Σχοινά εντάσσει σε ένα έργο της ολόκληρο το διαβρωμένο άγαλμα του Οδυσσέα, ενώ από το άγαλμα του Ερμή επιλέγει μόνο την καλύτερα διατηρημένη κεφαλή. Και τα δύο παρουσιάζονται ξαπλωμένα στον βυθό, ανάμεσα σε αμφορείς, όπως φαντάζεται ότι τα βρήκαν οι Συμιακοί σφουγγαράδες που τα ανέλκυσαν.
Από τα χάλκινα αγάλματα, ο Φιλόσοφος μοιάζει έτοιμος να αναδυθεί από διάφανα νερά, ενώ ο περίφημος Εφηβος των Αντικυθήρων μάς κοιτάζει έξω από τη θάλασσα. Το σώμα του μοιάζει να αντιφεγγίζει τον έναστρο ουρανό, επειδή το μαύρο χρώμα του τυπώθηκε με διαφάνεια, κάνοντας να φαίνονται σαν άστρα τα μικροσκοπικά κενά του ξύλου.
Ο μεγάλος, όμως, πρωταγωνιστής της έκθεσης είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Τα θραύσματα που επέλεξε η χαράκτρια είναι ο μεγάλος τετράκτινος κεντρικός τροχός, που αποτελεί το «σήμα κατατεθέν» του εκπληκτικού αυτού οργάνου, όπως επίσης μικροσκοπικά γρανάζια και επιγραφές που απεικονίζονται μεγεθυμένα, καθώς στον μηχανισμό έχουν γράμματα ύψους μόλις 1,2 έως 2 χιλιοστά.
Τέχνη και τεχνολογία
Ψυχή της έρευνας για την αρχαία ελληνική τεχνολογία, ο καθηγητής Θεοδ. Τάσιος, ανταποκρίθηκε στην πρόσκλησή μας να επισκεφθούμε την έκθεση της Μαίρης Σχοινά. Η συνύπαρξη έργων τέχνης και τεχνολογίας στα ευρήματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων, του έδωσε την ευκαιρία να τονίσει «ότι οι λέξεις τέχνη, τεχνική, τεχνολογία δεν είναι μόνο ομόρριζες. Το καλλιτεχνικό και το χρηστικό-τεχνικό ήταν έννοιες ταυτόσημες στους παλιούς καιρούς. Οι άνθρωποι έκαναν τα πάντα με τα χέρια τους, κατασκευάζοντας προϊόντα που ήταν οικονομικά, λειτουργικά, ασφαλή και όμορφα, ικανοποιώντας όλες τις ανάγκες. Γι’ αυτό παρουσιάζει ενδιαφέρον η δουλειά της πολυτεχνίτισσας Μαίρης Σχοινά, η οποία θέτει στην υπηρεσία του αισθητικού ενεργήματος τρεις τεχνικές: την ξυλογραφία, τη φωτογραφία και την ψηφιακή εκτύπωση».
Με αυτήν την προσέγγιση, ποιος θα μπορούσε να αρνηθεί ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων «προσφέρει και αισθητική απόλαυση», όπως είπε ο κ. Τάσιος, βλέποντας πόσο εμπνεύστηκε η χαράκτρια από τα θραύσματά του. Υπάρχουν όμως πολλοί λόγοι για τους οποίους «ο αφάνταστα πυκνός αυτός υπολογιστής ήταν όλος ο κόσμος. Το πολυσύνθετο αυτό όργανο χρησίμευε για αστρονομικές παρατηρήσεις, προέβλεπε τις εκλείψεις του Ηλιου και της Σελήνης για να μην τρομάζει ο κόσμος, τηρούσε ημερολόγια με τη σημαντική ακρίβεια πολλών ετών, προέβλεπε πότε θα τελεστούν οι Πανελλήνιοι Αγώνες, τα Ισθμια κ.ά. Είχε πολυάριθμα γρανάζια των οποίων οι άξονες στηρίζονταν επάνω σε άλλα γρανάζια, αλλά διέθετε έναν μόνο εξωτερικό στροφέα. Αν τον κρατούσες στα χέρια σου γινόσουν ο Χρόνος, εσύ τον γύριζες και γύριζε το σύμπαν, γύριζε ο ήλιος, γύριζαν οι πλανήτες…».
Κεντρικός άξονας η «Αιγαία Θάλασσα»
Αφήσαμε για το τέλος την πρώτη εικόνα που αντικρίζει ο επισκέπτης της έκθεσης, επειδή καταδεικνύει τη συνέχεια που υπάρχει στο έργο της Μαίρης Σχοινά, με κεντρικό άξονα την «Αιγαία Θάλασσα» ως λίκνο πολισμών. Πρόκειται για μία εγκατάσταση από επάλληλα υφασμάτινα λάβαρα ύψους 2,5 μέτρων, πάνω στα οποία εκτυπώθηκαν ξυλογραφίες που απεικονίζουν θάλασσες. Τα υφάσματα είναι από διάφανο φυσικό μετάξι Κίνας, πράγμα που επιτρέπει την εικόνα να διαγράφεται και στις δύο όψεις τους. Αναρτημένα στο πρώτο τμήμα της έκθεσης, τα αέρινα μετάξια προσδίδουν στην εγκατάσταση την εικόνα και την ανεπαίσθητη κίνηση μιας ήρεμης, ρηχής θάλασσας.
Με τίτλο «Ωδές Αιγαίου», η εγκατάσταση αυτή είχε παρουσιαστεί στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, αλλά και στην έκθεση «Ναυτίλος» που διοργανώθηκε στις Βρυξέλλες κατά την ελληνική προεδρία της Ε.Ε. το 2014. Το ταξίδι, όμως, της Μαίρης Σχοινά στο λαμπρό παρελθόν των ελληνικών θαλασσών είχε ξεκινήσει τέσσερα χρόνια πριν, όταν είδε, για πρώτη φορά, τα φωτεινά νερά στα Κουφονήσια, τα οποία παρακολούθησε και φωτογράφισε ατελείωτες ώρες. Τότε αποφάσισε να τα συνδέσει με τις αρχαίες γραφές, οι οποίες είχαν κεντρίσει το ενδιαφέρον της με τα κωδικοποιημένα σύμβολά τους από παλαιότερα.
«Οταν πρωτοείδα τον Δίσκο της Φαιστού έμεινα άφωνη», λέει χαρακτηριστικά. «Τα σύμβολά του είχαν αποτυπωθεί με σφραγίδες, όταν ο πηλός του ήταν ακόμη νωπός, πράγμα που σημαίνει ότι αποτελεί το παλαιότερο είδος τυπογραφίας». Το πάντρεμα των αρχαίων γραφών με τις θάλασσες των Μικρών Κυκλάδων έγινε στις ξυλογραφίες μεγάλων διαστάσεων που παρουσίασε στην έκθεση «Αιγαιίς» (2004). Μέσα στα διάφανα νερά των έργων της τοποθέτησε θραύσματα γραφών των αρχαίων λαών της Μεσογείου. Ετσι εγκαινίασε τη θεματική ενότητα της θάλασσας, στην οποία οι αρχαίοι λαοί χάραξαν δρόμους πολιτισμού, διέδωσαν τοπικές γραφές και πλάτυναν την ανθρώπινη γνώση και εμπειρία.
Η έκθεση «Ωδές Αιγαίου τιμούν τους πανάρχαιους θησαυρούς των Αντικυθήρων» της Μαίρης Σχοινά παρουσιάζει 12 έργα ξυλογραφίας που έχουν τυπωθεί με διαφανές γκρι μελάνι, σε συνδυασμό με ψηφιακή εκτύπωση giclée print. Πραγματοποιείται στο πλαίσιο του 3ου Διεθνούς Φεστιβάλ Χαρακτικής και Εκτυπώσεων της Αθήνας. Την επιμέλεια της έκθεσης έχει ο Αλέξανδρος Ξενάκης, αρχιτέκτονας στο ΥΠΠΟ, φιλοξενείται από το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στο Λουτρό των Αέρηδων (Κυρρήστου 8, Πλάκα) και θα διαρκέσει έως τις 3 Απριλίου.